หล กส ตรส งแวดล อม ม.ส โขท ย ปร ญญาตร

พ ร ร ณ ไ ม เ มื อ ง ไ ท ยพชื สมนุ ไพร 1 วิทยา ปองอมรกลุ และสนั ติ วัฒฐานะ ͧ¤¡ ÒÃÊǹ¾Ä¡ÉÈÒÊμÏ ¡ÃзÃǧ·ÃѾÂҡøÃÃÁªÒμÔáÅÐʧÔè áÇ´ÅŒÍÁ

หนงั สือชุดพรรณไมเมืองไทยพชื สมุนไพร 1 ͧ¤¡ ÒÃÊǹ¾Ä¡ÉÈÒÊμÏ ¡ÃзÃǧ·Ã¾Ñ ÂҡøÃÃÁªÒμáÔ ÅÐʧÔè áÇ´ÅÍŒ Á

จัดพิมพโ ดยองคการสวนพฤกษศาสตรกระทรวงทรพั ยากรธรรมชาตแิ ละส่ิงแวดลอ มwww.qsbg.orgขอมลู ทางบรรณานุกรม วิทยา ปองอมรกุล และสนั ติ วฒั ฐานะ หนงั สอื ชุดพรรณไมเมืองไทย : พืชสมนุ ไพร 1. - เชียงใหม: องคก ารสวนพฤกษศาสตร, 2553. 112 หนา 1. พชื สมนุ ไพร I. ชือ่ เรือ่ งISBN 978-974-286-828-4คณะผูจดั ทำบรรณาธิการอำนวยการ: ดร.กอ งกานดา ชยามฤตหวั หนาคณะบรรณาธกิ าร: ดร.ปรชั ญา ศรสี งาคณะบรรณาธกิ าร: สมควร สขุ เอีย่ ม จิดาภา ระววี รรณออกแบบและพิมพ: หจก.วนิดาการพมิ พจัดพมิ พแ ละจดั จำหนายองคการสวนพฤกษศาสตรแมรมิ เชียงใหม โทร. 053-841234 (1025, 1045)พิมพครั้งท่ี 1 : กันยายน 2553 จำนวน 1,300 เลม

The Botanical Garden Organization Ministry of Natural Resources and Environment คำนำ องคการสวนพฤกษศาสตร เปนหนวยงานทางวิชาการหนวยงานหนึ่งของประเทศ ท่ีมีความมุงมั่นในการใหบริการทางวิชาการดานพืช เพ่ือใหเยาวชนและประชาชนทั่วไปรูจักทรัพยากรพืชของประเทศกันมากข้ึน อันจะสงผลใหเกิดความรักและหวงแหนทรัพยากรของชาติรวมถงึ อนุรักษใหค งอยสู บื ไป หนงั สอื พชื สมนุ ไพร 1 เลม นี้ เปน หนงึ่ ในหนงั สอื ชดุ พรรณไมเมอื งไทย ทจ่ี ดั ทำขน้ึ อยา งตอ เนอ่ื งเปน เลม ท่ี 4 เพอ่ื เผยแพรค วามรูเก่ียวกับทรัพยากรพืชสูสาธารณะ โดยเน้ือหาจะประกอบดวยขอมูลลักษณะทางพฤกษศาสตร แหลงที่พบ และสรรพคุณของพชื สมุนไพร จำนวน 50 ชนิด องคก ารสวนพฤกษศาสตร หวงั เปน อยางย่งิ วา หนังสือชดุ นี้จะเปน ประโยชน และมสี ว นในการสรา งความตระหนกั ถงึ ความสำคญัในการอนุรักษท รพั ยากรธรรมชาตแิ ละสง่ิ แวดลอมตอไป (ดร.กองกานดา ชยามฤต) ผูอำนวยการองคก ารสวนพฤกษศาสตร กนั ยายน 2553

พชื สมนุ ไพร 4 • พรรณไมเ มอื งไทย

สารบญั 6 มะกายคดั 61 บทนำ 11 มะคำดคี วาย 63 กระเจยี๊ บ 13 มะเฟอง 65 กอมขม 15 มะระขน้ี ก 67 กาสะลองคำ 17 มะรมุ 69 กำลงั ชางเผอื ก 19 มะหลอด 71 ขยนั 21 รัก 73 คำฝอย 22 รางจดื 75 คำรอก 23 ละหุง 77 แคหางคา ง 25 ล้ินงเู หา 79 เจตมูลเพลงิ ขาว 27 วานธรณีสาร 81 เจตมูลเพลิงแดง 29 วา นนำ้ 83 ชองระอา 31 สบดู ำ 85 ชา เรือด 33 สะเลยี มหอม 87 ชมุ เหด็ เทศ 35 สีฟนคนทา 89 ซอ 37 เสยี้ วดอกขาว 91 ดองดงึ 39 หญาใตใบ 93 ตองแตก 41 หนวดเสือ 95 ตะไครตน 43 หนมุ านนั่งแทน 97 ตะลิงปลิง 45 หอมไก 99 ตาลเหลือง 47 หอ มชา ง 101 ทะโล 49 เหงือกปลาหมอ 103 ทับทมิ 51 ฮอม 105 น้ำนมราชสหี  53 ดรรชนชี อื่ ไทย 106 เนระพูสไี ทย 55 ดรรชนีชื่อวทิ ยาศาสตร 109 เปาเลือด 56 ช่ือสามัญ และชอื่ วงศ พญายอ 57 บรรณานกุ รม 111 พระจนั ทรค รงึ่ ซกี 59 พชื สมุนไพร • 5 เพชรสงั ฆาต

บทนำ สมนุ ไพร คอื ยาทไ่ี ดจ ากพฤกษชาติ สตั ว หมอพ้ืนบานชาวไทยใหญ จงั หวัดแมฮ อ งสอนหรือแรธาตุ ซึ่งไมไดผสม ปรุง หรือแปรสภาพ ใชพ ชื สมนุ ไพรรักษาโรคใหก ับผูปวยซ่ึงพืชสมุนไพรน้ันโดยท่ัวไปหมายถึง ชิ้นสวน ในพน้ื ที่หางไกลสถานพยาบาลตางๆ ของพชื เชน ราก ใบ ดอก หรอื ผล ทน่ี ำมาตากแหงหรือใชสดเพื่อใชเปนยา พืชสมุนไพรบางชนิด เปนพืชท่ีเราคุนเคยและนำมาใชเปนอาหาร เครือ่ งเทศ หรอื รับประทานเปนผกั ผลไมสมุนไพรหลายชนิดถูกแปรรูป เพื่อความสะดวกในการใช อาทิ ยาชง ยาลูกกลอน ยาแคปซูลรวมทั้งผลิตภัณฑจากสมุนไพร เชน แชมพู สบูและครีมทาผวิ เปนตน ภูมิปญญาการใชสมุนไพรของคนไทยมีมานานนับพันป เปนสวนหน่ึงของการแพทยแผนไทย ซง่ึ มรี ากฐานมาจากการแพทยอ ายรุ เวทของอินเดีย ท่ีเขามาในประเทศไทยพรอมกับพทุ ธศาสนา และองคค วามรเู กย่ี วกบั พชื สมนุ ไพรของคนไทยนไ้ี ดร บั การถา ยทอดจากรนุ บรรพบรุ ษุมาสูคนรุนปจจุบัน โดยสวนใหญองคความรูนี้จะถายทอดโดยการบอกตอกันมา และเปนการสืบทอดกันในครอบครัว อาจมีการบันทึกบางไมไ ดบ นั ทกึ บา ง และเปน ทน่ี า เสยี ดายทอ่ี งคค วามรูดา นการใชป ระโยชนพ ชื สมนุ ไพรกำลงั จะสญู หายไปกับหมอพืน้ บาน6 • พรรณไมเมืองไทย

ในปจ จบุ นั ความนยิ มในการใชพ ชื สมนุ ไพรมเี พม่ิ ขน้ึ เนอ่ื งจากผูใชม่ันใจวาสมุนไพรมีผลขางเคียงนอยกวายาแผนปจจุบัน พืชสมนุ ไพรจงึ ถกู นำมาใชใ นการรกั ษา บรรเทาอาการ หรอื เปน อาหารเสริมสำหรับผูที่ยังไมเจ็บปวย เสริมภูมิตานทาน และปองกันโรคบางชนดิ แตก ารใชพ ชื สมนุ ไพรเปน ยารกั ษาโรคควรใชอ ยา งถกู ตอ งมเิ ชน นัน้ อาจเปนอันตรายไดเ ชน กนัโดยทวั่ ไปควรใชตามหลักการดงั น้ี ๏ ใชใ หถ ูกตน เนื่องจากพชื หน่ึงชนดิ มชี อื่ เรยี กหลายชอื่ ซึ่งขึ้นอยูกับการเรียกช่ือของแตละทองถ่ิน ดังนั้นเม่ือมีผูบอกชื่อพืชที่เปนยาสมุนไพรควรสอบถามใหแนชัดกอนนำมาใชวาเปนพืชชนิดใด และมลี กั ษณะเดนอยา งไร ๏ ใชใหถูกสวน เน่ืองจากสวนของพืชแตละสวนใหฤทธ์ิทางยาทไ่ี มเ ทา กนั หรอื แมแ ตส ว นเดยี วกนั เชน กลว ยดบิ แกท อ งรว งกลวยสุกเปน ยาระบายออนๆ เปน ตน ๏ ใชใหถูกขนาด ขนาดมีความสำคัญตอผูใช หากใชในปริมาณที่นอยเกินไปอาจไมไดผล หรือหากใชมากเกินขนาดอาจเปน อนั ตรายได ๏ ใชใหถูกวิธี พืชสมุนไพรบางชนิดตองปงไฟกอนใชบางชนิดใชใบสด หากใชไมถูกวิธีอาจจะทำใหการรักษาไมไดผลหรอื อาจเปน พษิ ได พชื สมุนไพร • 7

๏ ใชใหถูกกับโรค เชน ผูที่ทองผูกตองเลือกพืชสมุนไพรที่มีฤทธิร์ ะบาย สว นผทู ี่ทอ งรวงตองใหยาที่มีฤทธฝ์ิ าด เปน ตน ๏ ไมค วรใชย าเขม ขน เกนิ ไป เชน ยาทรี่ ะบวุ า ใหต ม ไมค วรนำไปเคี่ยวใหแหง เพราะอาจจะทำใหยาเขมขนเกินไป และอาจจะเกดิ พิษได ๏ ควรลดขนาดยาเมื่อใชกับเด็ก เพราะในตำรับมักเปนขนาดยาท่ีใชก บั ผูใ หญ ๏ ไมค วรดดั แปลงยาตำรบั เพอ่ื ความสะดวกแกผ ใู ช ควรใชตามหลกั ทแ่ี พทยแผนโบราณกำหนด ๏ เม่ือเริ่มใชยาสมุนไพรควรสังเกตอาการ เมื่อมีอาการผดิ ปกติควรหยดุ ทันที แลว ปรึกษาแพทยแ ผนปจ จุบนั ๏ ไมควรใชยาสมุนไพรนานเกินความจำเปน หากใชมาระยะหนึ่งอาการไมดีข้ึนควรปรึกษาแพทย และการใชเปนระยะเวลานานอาจจะทำใหเกดิ พษิ สะสมในรา งกายได ๏ ควรระมัดระวังในเร่ืองความสะอาดของสมุนไพรตลอดจนเครอ่ื งมอื และเครอ่ื งใชใ นการเตรยี มยา เพราะถา ไมส ะอาดจะทำใหเกิดโรคแทรกซอนข้ึนได สวนสมุนไพรที่ซ้ือจากรานขายสมุนไพร หากเก็บไวนาน อาจมีราหรือแมลง ไมควรนำมาใชเพราะนอกจากการรักษาจะไมไดผล ยังอาจจะไดรับพิษจากราและแมลงไดความสับสนเรื่องชือ่ พชื สมนุ ไพร วัตถุประสงคหลักของการเรียกชื่อพืช คือ การสื่อสารถึงพืชแตละชนิด โดยท่ัวไปมักเก่ียวของกับวัฒนธรรมและภูมิปญญาของแตละทองถิ่น รวมถึงภาษาท่ีใชในการสื่อสารในแตละทองถิ่นดังนนั้ พชื ชนิดเดยี วกันจึงมชี ื่อเรยี กไดห ลายช่อื เชน กอมขม มีช่ือเรียกแตกตา งกันไปแตละทอ งถน่ิ คอื ตะพา นกน ดีงูตน ขางขาวหมักกอม มะคา หมาชล ดำ กะลำเพาะตน หงีน้ำ หยนี ้ำใบเล็ก8 • พรรณไมเมอื งไทย

แตพืชชนิดนี้ มีชื่อวิทยาศาสตรท่ีถูกตองเพียงช่ือเดียว คือPicrasma javanica Blume (ชือ่ สกลุ ชื่อระบุชนดิ ช่ือผูต้งั ช่อื ) ซ่ึงชื่อวิทยาศาสตรน้ีตั้งขึ้นมาตามหลักการตั้งช่ือพืชสากล โดยมีวัตถุประสงคเพื่อใหมีการสื่อสารในระดับสากล ดังนั้นแมจะไมใชชื่อท่ีมาจากภาษาไทย การศึกษาและจดจำชื่อวิทยาศาสตร เปนสิ่งที่เปนประโยชนตอการศึกษาพืชสมุนไพร ที่สามารถสะทอนถึงการจัดจำแนกกลุมพืชท่ีมีลักษณะทางชีววิทยาใกลเคียงกัน เชนพชื ในสกลุ เปลา (Croton) ทเ่ี ปน พชื สมนุ ไพรทใ่ี ชก นั อยา งแพรห ลายในประเทศไทยพบถึง 31 ชนิด ซ่ึงแตละชนิดจะมีลักษณะรวมที่เหมือนกัน คือ ใบและชอดอกจะมีขนรูปดาว หรือหากศึกษาสารเคมที อ่ี ยใู นแตล ะชนดิ มโี อกาสทจ่ี ะมสี ารเคมปี ระเภทเดยี วกนัท่ีพบในสกุลนี้ ดังน้นั ผสู นใจศึกษาพืชสมนุ ไพร ควรศึกษาเพม่ิ เตมิดานพฤกษศาสตร โดยเฉพาะช่ือวิทยาศาสตรของพืชและการจัดจำแนก อันจะเปนการเพ่ิมพูนความรู และเปนประโยชนแกผสู นใจเปน อยา งมากสรรพคณุ ของยาสมนุ ไพรการใชประโยชนจากพืชสมุนไพรในแตละทองถิ่น จะเปนภูมิปญญาเฉพาะของแตละทองถ่ินนั้นๆ พืชบางชนิดนอกจากจะมีชื่อที่ตางกันแลว การใชประโยชนของแตละทองถิ่นอาจตางกันดวย ในขณะที่พืชหลายชนิดนักวิทยาศาสตรไดทำการศึกษาสรรพคุณทางเภสัชวิทยาไวบางแลว แตสำหรับพืชสมุนไพรในประเทศไทย ยงั มอี กี หลายชนดิ ทย่ี งั ไมไ ดร บั การศกึ ษาสรรพคณุทางเภสัชวิทยา ขอมูลสรรพคุณทางยาในหนังสือเลมน้ีเปนการรวบรวมสรรพคุณทางยาของนักพฤกษศาสตร ท่ีไดสัมภาษณจากหมอยาพื้นบาน และรวบรวมมาจากหนังสือสมุนไพรท่ีนาเชื่อถือท่ีมีการตรวจสอบช่ือวิทยาศาสตรท่ีถูกตอง อยางไรก็ตาม พืชท่ีกลาวในหนังสือเลมนี้ยังอาจมีสรรพคุณดานอ่ืนๆ เพิ่มเติมจากทก่ี ลาวไวอกี พืชสมุนไพร • 9

กระเจย๊ี บHibiscus sabdariffa L.กระเจี๊ยบแดง กระเจีย๊ บเปร้ยี ว ผักเกง็ เคง็ สม เก็งเค็งสม ตะเลงเครง สมปูวงศ MALVACEAE ไมล มลกุ สงู ถึง 2 เมตร ลำตนคอนขา งเกล้ยี ง ใบ เดย่ี ว ออกสลบั กวางและยาว 8-15 ซม. แผน ใบคอ นขางเกลี้ยง กา นใบยาวถงึ 10 ซม. ดอก เดย่ี ว ออกทซ่ี อกใบ เสน ผา นศนู ยก ลาง 3-5 ซม.กลีบเล้ียงสีแดง กลีบดอกสีเหลืองออน หรือชมพูออน ตรงกลางสมี ว งแดง ผล เปนผลแหง แตก รูปไข กวาง 1.8 ซม. ยาว 2 ซม.ปลายแหลม มีขน หรือเกล้ียง มกี ลีบเลยี้ งสีแดงฉ่ำน้ำหมุ ไว เมล็ดขนาด 4-5 มม. พืชปลูกทัว่ ไปในเขตรอ น ขยายพนั ธุโดยเมล็ด ใบและยอดออ น แกไ อ เมล็ด บำรงุ ธาตุ ขับปส สาวะ พชื สมุนไพร • 11

กอมขมPicrasma javanica Blumeตะพา นกน ดงี ูตน ขางขาว หมกั กอมมะคา หมาชล ดำ กะลำเพาะตน หงีน้ำหยนี ำ้ ใบเล็กวงศ SIMAROUBACEAE ไมต น สงู ถงึ 15 เมตร ใบ ประกอบแบบขนนกใบยอย 2-3 คู รูปรีแกมรูปขอบขนาน กวาง2-8 ซม. ยาว 6-15 ซม. ขอบใบเรียบ หรอื เปนคลื่นเล็กนอย ปลายใบเรียวแหลม ดอก ออกเปน ชอ แยกเพศ กลบี ดอกสขี าว ผล ลกั ษณะเปน พู1-4 พู เมื่อสกุ สีดำหรอื นำ้ เงินคล้ำ พบในอินเดีย ถึงเวียดนาม และมาเลเซียในประเทศไทยมักพบตามปา ดิบแลง โดยเฉพาะบริเวณริมลำหวย ขยายพนั ธุโ ดยเมลด็ เปลอื ก รสขม ตม น้ำด่ืมแกไขมาลาเรยี และแกไขทกุ ประเภท พชื สมนุ ไพร • 13

กาสะลองคำ Radermachera ignea (Kurz) Steenis กากี แคะเปา ะ สำเภาหลามตน จางจืด สะเภา ออ ยชา ง วงศ BIGNONIACEAE ไมต น สงู 6-15 เมตร ใบ ประกอบแบบขนนก 2 ช้ัน ใบยอย 3-4 คู รูปไขแกมรูปใบหอก หรือรูปขอบขนานแกมรูปใบหอก กวาง 2-4.6 ซม. ยาว 5-12 ซม. ดอก ออกเปนกระจุกตามกิ่ง กลีบเลย้ี งเชื่อมเปนหลอด ยาว 1.5-2.2 ซม. กลีบดอกสสี ม เปน หลอด ยาว 4.4-7 ซม. ปลายแยกเปนแฉก เกสรเพศผู 4 อัน ผล เปน ฝก แหง แตก ยาว 32-45 ซม. พบในจีนและอินโดจีน ในประเทศไทยพบตามภูเขาหินปูน และปาดิบแลง ขยายพันธโุ ดยเมลด็ ตน ตมน้ำดื่มแกทองเสีย ใบ ตำค้ันน้ำ ทาหรือพอกรักษา แผลสด แผลถลอก หา มเลือด นิยมปลกู เปนไมประดับ พชื สมนุ ไพร • 15

กำลังชา งเผอื กHiptage benghalensis (L.) Kurzพญาชางเผือกวงศ MALPIGHIACEAE ไมเ ถา เนอ้ื แขง็ ใบ เดยี่ ว รปู รี รปู ไข หรอื ไขก ลบั กวา ง 3-7 ซม.ยาว 5-15 ซม. มตี อ ม 2 ตอ ม ทโ่ี คนใบ ผวิ ใบดา นลา งมขี นหนาแนนดอก ออกเปนชอสีขาวแตมเหลือง กลีบเลี้ยงมักมีตอม 1 ตอมกลีบดอกขอบเปน ชายครยุ เกสรเพศผูยาวถงึ 12 มม. ผล มปี ก พบในอินเดีย ถึงอินโดจีน และมาเลเซีย ในประเทศไทยพบตามภเู ขาหนิ ปูน และปาเบญจพรรณ ลำตน บำรุงกำหนัด เปนยาอายุวัฒนะ เจริญอาหาร แกออ นเพลยี ขบั ลม จกุ เสยี ด แนนเฟอ พืชสมนุ ไพร • 17

ขยนัBauhinia strychnifolia Craibเครอื ขยนั เถาขยัน สยาน หญานางแดงวงศ FABACEAE (LEGUMINOSAE) ไมเถา เนอ้ื แขง็ มมี อื เกาะ ใบ เดี่ยว รปู ไข หรอื รูปขอบขนานกวาง 3-7 ซม. ยาว 6-12 ซม. โคนใบมน หรือเวารูปหัวใจปลายใบเรียวแหลม หรือเปนติ่งหนาม ดอก ออกเปนชอแบบกระจะที่ปลายยอด ยาวถึง 1 เมตร สีแดง กลีบเลี้ยงรูปถวยปลายแยก 5 แฉก กลบี ดอกรปู ไขกลับ เกสรเพศผทู ส่ี มบรู ณ 3 อันผล เปนฝกแบน ยาว 16 ซม. เมล็ด 8-9 เมล็ด พชื เฉพาะถน่ิ ของประเทศไทย พบในปา เตง็ รงั และปา เบญจพรรณทางภาคเหนือ และภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ขยายพันธุโดยเมล็ด รากและลำตน เขายาบำรุงโลหิต สำหรับสตรีหลังคลอดขณะอยูไฟ และชว ยใหม ดลูกเขา อเู รว็ พชื สมุนไพร • 19

คำฝอยCarthamus tinctorius L.ดอกคำ คำ คำยองช่อื สามัญ Safflowerวงศ ASTERACEAE (COMPOSITAE) ไมลมลกุ ใบ เดี่ยว เรยี งสลบั รปู ใบหอกแกมขอบขนาน หรอืรูปรี กวาง 1-5 ซม. ยาว 3-15 ซม. ไมมีกานใบ หรือมีสั้นมากขอบใบหยักเปนฟนเล่ือย ปลายใบแหลม ดอก ออกเปนกระจุกท่ีปลายยอด ดอกยอยจำนวนมาก สีเหลือง เมอ่ื แกสีสม ผล เปนผลแหงเมล็ดลอน รูปไขกลับ ยาว 6-8 มม. เปลือกคอนขางแข็งสงี าชาง ปลายตดั มี 4 สนั พืชพื้นเมืองของเอเชยี ใต ในประเทศไทยเปน พชื ปลูก ดอก บำรุงโลหิต บำรุงประสาท บำรุงหัวใจ บำรุงน้ำเหลืองขับปสสาวะ เกสร บำรุงโลหิต ขับระดู เมล็ด ขับเสมหะ แกโรคผิวหนงั นำ้ มนั จากเมลด็ แกอ มั พาต ลดไขมนั ในเสน เลือด พชื สมุนไพร • 21

คำรอกEllipanthus tomentosus Kurzหำฟาน ตานกกดนอ ย กะโรงแดง หมาตายทากลาก ประดงเลอื ดจันนกกด ชางนา ว อนุ ข้ไี กวงศ CONNARACEAE ไมพ มุ หรอื ไมต น ใบ เดย่ี ว รปู รี หรอื รปู ใบหอก กวา ง 3-6 ซม. ยาว 6-15 ซม.ทอ งใบมขี นโดยเฉพาะทเี่ สน ใบ ดอก ออกเปน ชอ แบบกลมุ แนน หรอื แบบชอ กระจะสีขาว หรือสีครีม ดานนอกมีขนประปราย ดานในมีขนแนน ผล เปนผลแหงแตกมีขนสนี ้ำตาล พบในพมา อินโดจีน และมาเลเซยี ในประเทศไทยพบทางภาคเหนอื กิ่งและลำตน ตมด่ืมแกปวดทองเกร็ง แกทองอืดทองเฟอ ชวยเจริญอาหารผสมสมุนไพรอื่น ตมน้ำดื่มแกหืด เปลือกตนและแกน ตมน้ำดื่มแกไตพิการ(มีปสสาวะขนุ ขน เหลอื งหรือแดง มักมอี าการแนน ทอง ทานอาหารไมได)22 • พรรณไมเ มืองไทย

แคหางคา งMarkhamia stipulata Seem.แคหวั หมู แคหมู แคปุม หมู แคขน แคอาว แคยอดดำวงศ BIGNONIACEAE ไมต น สงู 5-10 เมตร ใบ ประกอบแบบขนนก ใบยอ ย 4-8 คู รปู ขอบขนาน รปู รีหรือรูปไขแกมขอบขนาน ดอก ออกเปนชอแบบชอกระจะ กานดอกมีขนสีทองปกคลมุ หนาแนน กลบี เลย้ี งโคนเชอ่ื มเปน หลอดปลายแยก ดา นนอกมขี นปยุ ปกคลมุหนาแนน กลีบดอกรูประฆัง ยาวถึง 7 ซม. ผล เปนฝกกลมยาว แหงแตก กวาง2.2-2.8 ซม. ยาว 45-70 ซม. เมลด็ กวาง 0.8 ซม. ยาว 3.5 ซม. กระจายพันธุในพมา และลาว ในประเทศไทยพบตามปาเบญจพรรณ และปา ดบิ แลง ขยายพันธุโ ดยเมลด็ เปลอื กตน ตม นำ้ ดมื่ แกท อ งอดื ทอ งเฟอ เมลด็ แกโ รคชกั บำรงุ โลหติ ขบั เสมหะใบ ตม อาบ หรอื ตำคน้ั นำ้ ทาหรอื พอก แกโ รคผวิ หนงั ผนื่ คนั หดู รกั ษาแผลสด แผลถลอก แผลไฟไหม และนำ้ รอ นลวก หา มเลอื ด ราก ตน เปลอื ก และผล ตม นำ้ อาบบรรเทาอาการปวดตามรา งกาย ปวดหลงั ดอกออ น ลวกเปน ผกั จม้ิ นำ้ พรกิ พชื สมนุ ไพร • 23

เจตมูลเพลงิ ขาว Plumbago zeylanica L. ปดปวขาว วงศ PLUMBAGINACEAE ไมพ ุม ลำตน เกล้ยี ง ใบ เดี่ยว รูปไข กวา งถงึ 7.5 ซม. ยาวถึง 16 ซม. ดอก ออกเปน ชอ ยาวถงึ 30 ซม. มักจะแตกแขนง แกน กลางชอ และใบประดบั มกั มขี นตอ มสีเขยี วปกคลุม กลบี ดอกสขี าว เชื่อมเปนหลอดทโี่ คน ยาวถงึ 2.2 ซม. ปลายแยกเปน แฉก รูปไข ผล เปนผลแหงแตก รูปขอบขนาน ปลายแหลม มเี มล็ดเดียว พบในเขตรอ นของซกี โลกตะวนั ออก ในประเทศไทยนยิ มปลกู ตามบานเรอื น รากและลำตน แกรดิ สดี วงทวาร เขายาบำรุงธาตุ บำรุงโลหติ รกั ษาโรคทางเดินปส สาวะ นว่ิ ไขม าลาเรยี ขบั ประจำเดือน บำรุง รางกาย ทำใหอาเจียน ใบ ตำคั้นน้ำ หรือพอกรักษาแผลสด หามเลือด ฤทธ์ิทางเภสัชวิทยา สารสกัดจากรากมีฤทธ์ิบีบมดลูก ทำใหหนูแทง และมีฤทธ์ิตานเช้ือแบคทีเรียและเช้ือรา สาร plumbagin จากรากมฤี ทธต์ิ า นเซลลม ะเร็ง ลดไขมันในเลือด และ ยบั ย้งั เชื้อแบคทเี รยี พชื สมนุ ไพร • 25

เจตมลู เพลงิ แดง Plumbago indica L. ปด ปว แดง วงศ PLUMBAGINACEAE ไมพุม รากอวบ ใบ เดีย่ ว รูปขอบขนานแกมรี กวา งถึง 7 ซม. ยาวถงึ 15 ซม. แผน ใบเกล้ียง ดอก ออกเปนชอ ยาวถงึ 25 ซม. กลบี ดอกสแี ดง โคนเช่อื มเปน หลอด ยาวถงึ 3.5 ซม. ปลายแยก เปน แฉก รูปไขกลับ ผล เปนผลแหงแตก พบในเขตรอนของซีกโลกตะวันออก ในประเทศไทยพบตาม ธรรมชาตบิ างพื้นท่ี เชน ปาเบญจพรรณ ราก ชว ยยอ ย และเจรญิ อาหาร บำรงุ ธาตุ ขบั ลม กระจายลม รักษารดิ สีดวงทวาร แกค ดุ ทะราด รักษาฝ ลำตน ขบั ประจำเดือน แกปวดทอง ใบ ขับเสมหะ ดอก รักษาโรคตา ชวยยอยอาหาร ขับลม พชื สมนุ ไพร • 27

ชองระอาSecuridaca inappendiculata Hassk.มะเขือแจเ ครือ จองละอาง จงุ อางเถามวก เถาโมก รางจดื สกุนวงศ POLYGALACEAE ไมเ ถาขนาดใหญ มเี นอื้ ไม ใบ เดย่ี ว เรยี งสลบัรปู ขอบขนาน รปู ไข หรอื รปู ไขก ลบั กวา ง 2-6 ซม.ยาว 4-14 ซม. แผนใบเกลยี้ ง หรอื มขี นเล็กนอ ยดอก ออกเปนชอ ยาว 5-30 ซม. มีขนปกคลมุกลบี ดอกสชี มพอู อ น ผล มปี ก เดย่ี ว กวา ง 25 มม.ยาว 85 มม. เมล็ดรูปรี กระจายพันธุในอินเดีย จีน และเอเชียตะวันออกเฉียงใต มักพบตามริมลำหวยหรือพ้นื ทีเ่ ปด ท้งั ในปาดบิ และปาผลดั ใบ ทง้ั ตน ตม หรอื ดองเหลา เปน ยาแกป วดหลงัปวดเอว ลำตน เขายาดองเหลาเพื่อบำรุงกำลังหรอื บำรุงกำหนดั พืชสมนุ ไพร • 29

ชา เรอื ด Caesalpinia mimosoides Lam. หนามปยู า ผกั ปยู า ทะเนาซอง ผักกาดหญา ผกั ขะยา ผกั คายา วงศ FABACEAE (LEGUMINOSAE) ไมพ มุ หรอื ไมพุมรอเลอ้ื ย มีขนสาก และหนาม ใบ ประกอบ แบบขนนก 2 ชน้ั ใบยอ ยออกตรงขา ม รปู ขอบขนาน กวา ง 4 มม. ยาว 10 มม. กานใบส้ันมาก ดอก สีเหลือง ออกเปนชอแบบ ชอ กระจะทีป่ ลายยอด ผล เปน ฝก ลักษณะคลา ยถุง สว นโคนแคบ สวนปลายมน หรือมจี ะงอย เมล็ดมี 2 เมลด็ รปู ขอบขนาน กวา ง ประมาณ 7 มม. ยาว 10 มม. พบในอินเดีย จีน และอินโดจีน ในประเทศไทยพบตาม ปาเบญจพรรณ ยอดออน เคี้ยวกินสด แกลม วิงเวียน หนามืด รับประทาน เปนผกั สด ลวกจมิ้ น้ำพริก หรอื แกง พืชสมนุ ไพร • 31

ชมุ เหด็ เทศ Senna alata (L.) Roxb. ข้ีคาก หมากกะลงิ เทศ ลับมืนหลวง ชุมเหด็ ใหญ วงศ FABACEAE (LEGUMINOSAE) ไมพมุ สงู 1-5 เมตร ใบ ประกอบแบบขนนก ใบยอ ย 8-20 คู รูปขอบขนานแกมรี กวาง 3-7 ซม. ยาว 5-15 ซม. ปลายมน ดอก สีเหลือง ออกเปนชอที่ซอกใบ กลีบเล้ียงรูปขอบขนาน กลบี ดอกรปู ไขแ กมรปู ไต หรอื รปู ชอ น ยาว 2 ซม. ผล เปน ฝก แบน และหนา เกล้ียง กวาง 1.5-2 ซม. ยาว 10-15 ซม. มีครีบตาม ขอบ เมลด็ แบน กวาง 5-8 มม. ยาว 7-10 มม. ถน่ิ กำเนดิ อเมรกิ าใต ในประเทศไทยพบขน้ึ ทว่ั ประเทศ บรเิ วณ พน้ื ที่ช้นื แฉะ ใบสด ตำแชเหลา ใชทาวันละ 2-3 คร้ัง รักษากลากเกลื้อน ใบและดอก เปนยาระบาย พืชสมนุ ไพร • 33

ซอGmelina arborea Roxb.เฝง แกม อน ชอ งแมว แตงขาว ทองแมว เปานกสันปลาชอนวงศ LAMIACEAE (LABIATAE) ไมตน สูงถึง 20 เมตร ใบ เด่ียว ออกตรงขาม รูปไข กวาง11-18 ซม. ยาว 12-21 ซม. โคนใบรปู หวั ใจ ปลายใบเรียวแหลมดอก สีเหลืองมีแตมสีน้ำตาล ออกเปนชอ ยาว 7-12 ซม. บานเต็มทกี่ วาง 3-5 ซม. ปลายมี 5 แฉก ขนาดไมเ ทา กนั ผล รปู ไขกวาง 1.5 ซม. ยาว 2 ซม. ผวิ เกลี้ยง เปลือกตน ตมอาบแกคัน แกโรคผิวหนัง ผ่ืนคัน แกหูดตำผสมผลสีฟน คนทา พอกเทา หรือตมแชเ ทา แกโรคนำ้ กดั เทา พชื สมุนไพร • 35

ดองดึง Gloriosa superba L. กา มปู คมขวาน บอ งขวาน หวั ขวาน ดาวดงึ ส วา นกา มปู พันมหา มะขาโกง ชื่อสามัญ Climbing lily วงศ COLCHICACEAE ไมเถาลมลุก ยาวประมาณ 2 เมตร ใบ เดยี่ ว เรียงสลบั และ มมี ือเกาะทป่ี ลาย กวาง 1.5-4 ซม. ยาว 8-17.5 ซม. ดอก เดีย่ ว กลีบดอกรูปขอบขนานแคบ ขอบยน กวาง 0.7-1.5 ซม. ยาว 5-7 ซม. สเี ขยี ว หรอื สีเหลือง ตอมากลายเปน สีแดงเมื่อแก กานชู เกสรเพศผู ยาว 2-5.5 ซม. ผล เปนผลแหงแตก กวาง 1.5-2 ซม. ยาว 4-10 ซม. พบในเขตรอนของแอฟริกา และเอเชีย ในประเทศไทย พบทางภาคเหนือตามปาเบญจพรรณ หัวใตดินและเมล็ด แกโรคปวดขอ ฆาเซลลมะเร็งบางชนิด แกโรคเรื้อน รักษาบาดแผล แกเสมหะ แกแมลงสัตวกัดตอย หัวใตดนิ ไมค วรรับประทานมาก หรือควรใชอยางถูกวิธี เนอ่ื งจาก มสี ารประกอบอลั คาลอยด เมอ่ื รบั ประทานจะมีพษิ พชื สมุนไพร • 37

ตองแตก Baliospermum solanifolium (Burm.) Suresh ชอ่ื พอง Baliospermum montanum (Willd.) Müll.Arg. ลองปอม ถอนดี นองปอ ม ทนดี วงศ EUPHORBIACEAE ไมพ มุ สงู ถงึ 2 เมตร ใบ เดย่ี ว รปู ไข หรอื รปู ขอบขนาน กวา ง 3-10 ซม. ยาว 8-12 ซม. ขอบใบจักเปนฟน เล่อื ย หยกั มน หรือ เวาเปนแฉก 3-5 แฉก ดอก ออกเปนชอ แยกเพศ ผล เปนผล แหงแตก กลบี เล้ียงติดคงทน พบในอินเดีย ถึงเอเชียตะวันออกเฉียงใต ในประเทศไทย พบทว่ั ไปตามปา เบญจพรรณ และปา ดิบแลง ขยายพนั ธโุ ดยเมล็ด รากและเปลือก เปนยาถาย ยาระบาย ขับลม ขับเสมหะ แกพ ยาธิ แกลมจกุ เสยี ด แกไข ตน บำรุงน้ำดี เปลอื ก แกฟกบวม ใบ แกห ืด ถอนพิษไข พชื สมุนไพร • 39

ตะไครตนLitsea cubeba (Lour.) Pers.จะไคต น ตะไครวงศ LAURACEAE ไมพ มุ สงู ถงึ 10 เมตร ใบ เดย่ี ว ออกสลบั รปู ขอบขนาน กวา ง1-2.5 ซม. ยาว 3-7 ซม. ดอก ออกเปนชอแบบซี่รมที่ซอกใบบรเิ วณปลายกงิ่ แยกเพศ กลบี รวม 5-6 กลบี ยาว 1.5-2.5 มม.ผล เปน ผลสดแบบเมลด็ เดยี วแขง็ รปู ไข กวา ง 5 มม. ยาว 6-7 มม.มตี อมน้ำมันท่ีผวิ ประเทศไทยพบตามปา ดบิ เขา และปาดบิ แลง ราก ขบั ลมในลำไส แกปสสาวะพกิ าร เปลือกตน ขบั ลม ฤทธ์ิทางเภสชั วทิ ยา ยบั ยง้ั เชอ้ื แบคทเี รยี เชอ้ื รา ยบั ยง้ั การเตน ผดิ จงั หวะของหัวใจ ผล ใชป ระกอบอาหาร พชื สมุนไพร • 41

ตะลิงปลงิ Averrhoa bilimbi L. หลิงปลงิ บลมี งิ วงศ OXALIDACEAE ไมพุม หรือไมตน สูงถึง 15 เมตร ใบ ประกอบแบบขนนก ใบยอย 7-19 คู มักจะออกเปนกระจุกที่ปลาย ใบยอยกวางถึง 4 ซม. ยาวถงึ 12 ซม. ทองใบมขี นนุมปกคลุม ดอก ออกเปนชอ ตามลำตน กลบี ดอกกวา ง 3-4 มม. ยาว 10-20 มม. ผล เปน ผลสด มีหลายเมล็ด ลักษณะคอนขางมน หรือมีพูเล็กนอย กวางถึง 5 ซม. ยาวถงึ 10 ซม. พชื ปลกู ในประเทศไทย ทย่ี งั ไมท ราบถน่ิ กำเนดิ แนช ดั สนั นษิ ฐาน วามาจากทางดานตะวันออกของมาเลเซีย แตนักพฤกษศาสตร ไดเก็บตัวอยางคร้งั แรกจากประเทศศรีลังกา ผล แกเสมหะเหนยี ว ฟอกโลหิต รับประทานเปนผลไมสด มี รสเปร้ยี วมาก ฝานแลว นำไปแชนำ้ ปลา หรือจ้มิ เกลือ ราก แกพ ิษ รอนใน กระหายน้ำ พชื สมนุ ไพร • 43

ตาลเหลือง Ochna integerrima (Lour.) Merr. แงง ชา งนา ว ตานนกกรด กระโดงแดง กำลงั ชา งสาร ชางโนม ฝนกระแจะ วงศ OCHNACEAE ไมพ มุ หรอื ไมต น ขนาดเลก็ สงู ถงึ 12 เมตร ใบ เดย่ี ว รปู ขอบ ขนาน หรอื รูปใบหอก กวาง 2-7 ซม. ยาว 6-20 ซม. ขอบใบหยัก ดอก ออกเปนชอ บานเต็มท่ีกวาง 2-3.5 ซม. ฐานรองดอกนูน และขยายเลก็ นอยเม่อื ติดผล กลบี เล้ียง 5 กลบี รปู ไข หรือรูปไข แกมขอบขนาน กลีบดอก 5-6 กลีบ หรือมากถึง 10 กลบี รปู ไข กลบั ผล เปน ผลแบบเมล็ดเดียวแข็ง พบในอินเดีย ถึงอินโดจีน และมาเลเซีย ในประเทศไทย พบเกือบทว่ั ประเทศ ตามปา ผลดั ใบ ทค่ี วามสงู 0-1,200 เมตร จาก ระดับนำ้ ทะเล ราก ขบั พยาธิ แกน ำ้ เหลอื งเสยี เปลอื ก แกป วดตา แกต าเคอื ง เนื้อไม แกกระษัย ขับพิษเสมหะและโลหิต แกปวดเม่ือย รักษา ตับ แกปวดทอง คลายอาการเกร็งของกลามเนื้อทอง และรักษา โรคท่ีเกี่ยวกบั ทางเดินปส สาวะ พืชสมนุ ไพร • 45

ทะโล Schima wallichii (DC.) Korth. กรรโชก กาโซ สารภปี า คายโซ จำปาดง พระราม บุนนาค พงั ตาน พนั ตนั มังตาน หมูพี วงศ THEACEAE ไมต น สงู 10-25 เมตร ใบ เดย่ี ว รปู ขอบขนาน หรอื รปู ใบหอก แกมรี กวา ง 3-6 ซม. ยาว 7-20 ซม. ดอก ออกเปน ชอ ขนาดเลก็ บานเตม็ ที่กวาง 3-4 ซม. กลบี เลี้ยงรูปไต มีขนเลก็ นอ ย กลีบดอก รูปไขปลายมน ผล เปนผลแหงแตก รูปคอนขางกลม เสนผาน- ศนู ยก ลาง 2-3.5 ซม. พบทางตะวันออกของอินเดีย ถึงมาเลเซีย ในประเทศไทย พบทั่วประเทศตามปาไผ ปาดิบแลง และปาดิบเขา ท่ีความสูง 0-2,500 เมตร จากระดบั นำ้ ทะเล ดอกแหง แชห รอื ชงใหส ตรคี ลอดบตุ รใหม ดม่ื ตา งนำ้ แกข ดั เบา ชกั ลมบา หมู ตน และกง่ิ ออ น แกค ลน่ื ไส หยอดหแู กป วด พืชสมุนไพร • 47

ทบั ทิม Punica granatum L. มะเกา ะ พิลา พิลาขาว มะกอ งแกว วงศ PUNICACEAE ไมพุม สูง 1-5 เมตร ก่ิงมักแตกแขนง และมีหนามบริเวณ ซอกใบ ใบ เดยี่ ว ออกตรงขา ม รปู ใบหอก กวา ง 0.6-3 ซม. ยาว 1-9 ซม. ดอก เดยี่ ว ออกตามกง่ิ กา นดอกสน้ั กลบี เลย้ี งปลายแยก เปน แฉก ยาวประมาณ 1.2 ซม. กลบี ดอกรปู ไขก ลบั ยาวประมาณ 2.5 ซม. ปลายมน ผล รปู คอ นขา งกลม เสน ผา นศนู ยก ลาง 5-15 ซม. ถ่ินกำเนิดบริเวณพื้นที่ระหวางเชิงเขาหิมาลัย นำเขามาปลูก ในประเทศไทยเปนไมผ ล เปลอื กผล แกท อ งเสยี รกั ษาแผลเนา เปอ ยเรอ้ื รงั แกโ รคผวิ หนงั เปลือกรากและเปลือกตน ขับพยาธิตัวตืดและพยาธิไสเดือน นำ้ คั้นจากเยอื่ หุม เมลด็ แกเ ลือดออกตามไรฟน พชื สมนุ ไพร • 49

นำ้ นมราชสีหEuphorbia hirta L.หญา นำ้ หมกึ นมราชสหี  ผกั โขมแดงวงศ EUPHORBIACEAE ไมลมลุก สูงถึง 45 ซม. ลำตนตั้งตรง หรือทอดเล้ือย มีขนสีนำ้ ตาลอมเหลอื งปกคลมุ ใบ เด่ยี ว เรยี งสลบั รูปไขแ กมรี กวาง0.6-1.8 ซม. ยาว 1.2-4 ซม. โคนใบเบย้ี ว ขอบใบจกั เปน ฟน เลอ่ื ยดอก ออกเปนชอรูปถวย สีเขียว และมีสีแดงปะปน ดอกยอย20-50 ดอก ผล เปน ผลแหง แตก พบในเขตรอ น และเขตอบอนุ ของโลก สนั นษิ ฐานวา มถี น่ิ กำเนดิในอเมรกิ า ในประเทศไทยพบไดท ัว่ ไป โดยเฉพาะพนื้ ท่ีเปด ท้ังตน บำรุงกำลัง บำรุงน้ำนม บำรุงธาตุ ขับปสสาวะ แกปสสาวะแดง ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา กระตุนภูมิคุมกัน เรงใหแผลหายเรว็ ยับยง้ั การเกร็งของกลา มเนือ้ ตา นเช้ือรา ตา นเช้ือบิด พืชสมุนไพร • 51

เนระพสู ีไทย Tacca chantrieri André ดีงูหวา ดีปลาชอน นิลพูสี มังกรดำ มาถอนหลัก วา นพังพอน ชือ่ สามัญ Bat flower วงศ TACCACEAE ไมล ม ลุก มีเหงารูปทรงกระบอก ใบ เดีย่ ว รูปรี รปู ขอบขนาน หรอื รปู ใบหอก กวา ง 6-18 ซม. ยาว 25-60 ซม. ดอก ออกเปน ชอ แตละชอมีดอกยอยมากสุดถึง 25 ดอกยอย ใบประดับ มี 2 คู ออกตรงขามสลับต้ังฉาก ร้ิวประดับรูปเสนดาย 6-25 อัน ยาว 10-25 ซม. ดอกยอ ย กวา ง 0.6-2 ซม. ยาว 1-2.5 ซม. ปลายแยก 6 แฉก ผล เปนผลแหง แตก รูปสามเหล่ียม กวาง 1-2 ซม. ยาว 1.5-3 ซม. เมลด็ รปู ไต ยาว 3-4 มม. พบทางตอนใตของจีน อินเดีย บังคลาเทศ อินโดจีน และ มาเลเซยี บรเิ วณปา ดิบเขา ทคี่ วามสูง 50-1,000 เมตร จากระดับ น้ำทะเล ทั้งตน ผสมกับสมุนไพรอื่น ฝนรวมกันกินแกเบ่ือเมา เหงา หรือใบ ตมน้ำด่ืมหรือเค้ียวกิน แกปวดตามรางกาย ปวดทอง อาหารไมย อย อาหารเปนพษิ โรคกระเพาะอาหาร บำรุงรางกาย ใบออน นำมาลนไฟหรอื กนิ เปนผกั สดกบั ลาบ พืชสมุนไพร • 53

เปา เลือดStephania venosa (Blume) Spreng.เปาเลือดเครือ สบเู ลือด กลิง้ กลางดงบอระเพ็ดยางแดง กระทอมเลอื ดวงศ MENISPERMACEAE ไมเถา มีหัวสะสมอาหาร เถามียางสีแดงบริเวณปลายยอดหรอื ทกี่ า นใบ ใบ เดยี่ ว รปู ไข ขอบใบเวา เลก็ นอ ย กวา ง 7-12 ซม.ยาว 6-11 ซม. กานใบตดิ ใกลโ คนใบ ยาว 5-15 ซม. ดอก ขนาดเลก็ กวาง 4-5 มม. ออกเปน ชอแบบซ่ีรม แยกเพศ ดอกเพศผู มีกลบี เลยี้ ง 6 กลบี รปู ไข หรอื รปู ไขก ลบั กลบี ดอก 3 กลบี รปู ไขก ลบัชอดอกเพศเมีย มักจะหนาแนน กวา มกี ลีบดอก 2 กลีบ คลายรปูไต ผล เปนผลแบบเมลด็ เดียวแข็ง รปู ไขก ลบั ยาว 7 มม. พบในเอเชียตะวันออกเฉียงใต ในประเทศไทยพบตามปาเบญจพรรณ และภเู ขาหนิ ปนู ทค่ี วามสงู 0-1,500 เมตร จากระดับน้ำทะเล ราก บำรุงเสนประสาท แกไข แกหืด แกบิด หัว แกเสมหะในลำคอและทรวงอก กระจายลม บำรุงกำลัง เปนยาอายุวัฒนะบำรงุ กำหนดั ใบ บำรุงธาตุ ฆาพยาธิ พืชสมุนไพร • 55

พญายอClinacanthus nutans (Burm.f.) Lindauพญาปลอ งทอง พญาปลอ งดำ ผักมนั ไก ผกั ลน้ิ เขยี ดเสลดพงั พอนตัวเมียวงศ ACANTHACEAE ไมพุมรอเลื้อย ใบ เด่ียว ออกตรงขาม รูปไขแกมขอบขนาน หรือรูปใบหอกกวาง 0.5-1.5 ซม. ยาว 2.5-13 ซม. ดอก ออกเปนชอ ดอกยอ ยจำนวน 5 ดอกข้ึนไป กลีบเลย้ี งยาว 1 ซม. มีขนแบบตอมปกคลมุ กลีบดอกเช่อื มเปนหลอด ยาว3.5 ซม. ปลายแยก รูปปากเปด ผล เปนผลแหง แตก พืชปลูก ไมทราบถิ่นกำเนดิ ที่แนช ดั ใบ รักษาแผลไฟไหม น้ำรอนลวก แมลงกัดตอย ผื่นคัน ลดการอักเสบของเริมในปาก และงูสวดั56 • พรรณไมเมืองไทย

พระจนั ทรคร่ึงซกีLobelia chinensis Lour.บัวครง่ึ ซกีวงศ CAMPANULACEAE ไมลม ลกุ อายหุ ลายป ใบ เด่ยี ว เรยี งสลบั รูปใบหอก กวาง 1.2-2.5 ซม. ยาว2.5-6 ซม. ขอบใบจักเล็กนอย ดอก เดย่ี ว ออกท่ซี อกใบ กลบี เล้ยี งอยเู หนอื รังไขปลายแยก 5 แฉก กลีบดอกไมสมมาตร ปลายแยก 5 แฉก ผล เปนผลแหงแตกยาว 4-6 มม. เมล็ดรปู รี จำนวนมาก พบท่วั ไปในประเทศจีน เปนพืชปลกู ในประเทศไทย ตนสด เปนยาบำรุงปอด แกวัณโรค และแกหืด ชาวจีนนิยมใชตนสดตำผสมกบั เหลา กนิ แกอ าเจียนเปนเลือด แกหืด พืชสมุนไพร • 57

เพชรสังฆาตCissus quadrangularis L.ข่ันขอ สนั ชะควด สามรอ ยตอวงศ VITACEAE ไมเถา อวบน้ำ ยาวถึง 8 เมตร ผิวเกล้ียง ลำตนมีสันและมือเกาะ ใบ เดยี่ ว รปู ไข หรอื สามเหล่ียม ยาว 2-5 ซม. แผนใบมีตอมโปรงแสง ขอบใบจักหาง ดอก ออกเปนชอแบบกระจุกท่ีโคนกานใบ กลีบเล้ียงขนาดประมาณ 2 มม. กลีบดอกรูปไขปลายแหลม โคงเปด เม่ือดอกบาน ยาวประมาณ 2.5 มม. เกสรเพศผู 4 อัน ผล เปนผลสด คอนขางกลม เสนผานศูนยกลาง7 มม. เมล็ดมี 1 เมล็ด รปู ไขกลับ ผวิ เกล้ยี ง พบบริเวณเขตรอนในแอฟริกา และเอเซียใต ในประเทศไทยเปนพืชปลกู เถาสด กินวันละ 1 ปลอง จนครบ 3 วัน แกริดสีดวงทวารแกลกั ปดลกั เปด ประจำเดอื นมาไมปกติ รักษากระดูกแตกและหกัแกหูน้ำหนวก ขับน้ำเหลืองเสีย ราก รักษากระดูกแตกและหักใบ รักษาโรคลำไส พชื สมุนไพร • 59

มะกายคัด Mallotus philippensis (Lam.) Müll.Arg. กายคัดหิน ข้ีเน้อื สากกะเบอื ละวา คำแดง คำแสด มะคาย ทองทวย แสด แทงทวย ลายตวั ผู ขี้เตา ชาตรีขาว พลับพลาขเี้ ตา พลากวางใบใหญ ช่อื สามญั Monkey-faced tree วงศ EUPHORBIACEAE ไมตน ขนาดเล็ก สงู ถงึ 15 เมตร กิง่ กา นมขี นรูปดาวและเกล็ด สแี ดง ใบ เดย่ี ว เรยี งสลบั รปู ไขแ กมรปู รี กวา ง 2.1-10.5 ซม. ยาว 4-22 ซม. ทอ งใบมขี นลักษณะตอ มหรอื เปนเกล็ด เสนใบสามเสน จากโคน ดอก ออกเปน ชอ แยกเพศ ชอ ดอกเพศผู ยาวถงึ 18 ซม. กลบี ดอกขนาด 2-3 มม. ชอ ดอกเพศเมยี ยาวถงึ 20 ซม. กลบี ดอก ขนาด 4 มม. ผล เปนผลแหงแตก กวา ง 6-8 มม. ยาว 8-12 มม. เปนพูเลก็ นอ ย สนี ำ้ ตาลแดง เมลด็ สีดำ กวาง 3.5-3.8 มม. ยาว 4-4.2 มม. กระจายพันธุต้ังแตเอเชียถึงออสเตรเลีย ในประเทศไทยพบ ทกุ ภาค เปลอื ก บำรุงโลหติ ใบ ขบั ปสสาวะ แกบ ดิ ดอก บำรงุ สมอง บำรงุ โลหติ แกอ าการแสบรอ นตามผวิ หนงั เมลด็ แกล ม ขบั ปส สาวะ บำรงุ โลหติ ฤทธท์ิ างเภสชั วทิ ยา ขับพยาธิ ตานเชื้อแบคทีเรีย พืชสมนุ ไพร • 61

มะคำดีควาย Sapindus rarak DC. มะซกั สมปอยเทศ ประคำดคี วาย ชอ่ื สามัญ Soap nut tree วงศ SAPINDACEAE ไมตน สงู ถึง 20 เมตร ใบ ประกอบแบบขนนก ใบยอ ย 6 คู รูปขอบขนาน กวา ง 3-4 ซม. ยาว 10-12 ซม. โคนใบเบย้ี ว ดอก ออกเปนชอแยกแขนง กลีบเล้ียง 5 กลีบ รูปไข หรือรูปไขแกม ขอบขนาน กวา ง 2-2.5 มม. ยาว 3-5 มม. มขี นปกคลมุ กลบี ดอก 4 กลบี มีรยางคด า นในและมขี นยาวสนี ้ำตาลปกคลมุ ผล รปู ทรง กลม และมีลกั ษณะเปนสันเล็กนอ ย สีแดงเขม ขนาด 1.8-2 ซม. พบในอินเดีย ไตหวัน และเอเชียตะวันออกเฉียงใต ใน ประเทศไทยพบตามปาผลัดใบ และปาดิบแลง ที่ความสูง 150- 1,600 เมตร จากระดบั นำ้ ทะเล ราก แกหืด ไอ เปลือก แกก ระษยั แกพ ษิ ไข แกพ ิษรอน ผล ดับพิษท้ังปวง ดับพิษรอนภายใน แกไข แกหอบหืด รักษาโรค ผิวหนัง รงั แค และชันนะตุ ผลแกนำมาทุบใหม ฟี องสำหรับซักผา เมล็ด รักษาโรคผิวหนงั พชื สมนุ ไพร • 63

มะเฟองAverrhoa carambola L.ชื่อสามัญ Carambolaวงศ OXALIDACEAE ไมต น สงู ถงึ 14 เมตร ปลายกง่ิ มกั จะยอ ยลงใบ ประกอบแบบขนนก ใบยอย 3-6 คู ใบยอ ยกวา งถงึ 4 ซม. ยาวถงึ 10 ซม. ดอก ออกเปน ชอที่ซอกใบ ตามกิ่ง และลำตน กลีบดอกกวาง2 มม. ยาว 8 มม. ดา นในกลบี ดอกมขี นเลก็ นอ ยลักษณะเปนตอม ผล เปนผลสด กวาง 6 ซม.ยาว 12.5 ซม. มีสันตามยาว พืชปลกู ทั่วไป ไมทราบถ่นิ กำเนิดท่แี นช ัด ยอดออ น ทานเปน ผกั สดกบั ลาบ โดยเฉพาะลาบเน้ือ ใบและราก แกไข ใบ แกผดผื่นคันแกเลือดออกตามไรฟน แกบิด ลดการอักเสบขับระดู ขับปสสาวะ เปลือก แกไข แกทองเสียผล ขับเสมหะ ขับปสสาวะ ขับเลือดเสียรับประทานเปนผลไมสด มีท้ังสายพันธุหวานและสายพันธุเปรีย้ ว พืชสมนุ ไพร • 65

มะระข้นี ก Momordica charantia L. forma abbreviata (Ser.) W.J. de Wilde & Duyfjes มะหอ ย มะไห ผกั เหย ผกั ไห มะรอ ยรู ชอื่ สามญั Bitter cucumber, Leprosy gourd วงศ CUCURBITACEAE ไมเลือ้ ย ใบ เดี่ยว รปู คอนขางกลม กวา ง 2.5-10 ซม. ขอบ เวาลึก 5-7 แฉก ดอก เดี่ยว แยกเพศ บานเต็มท่กี วาง 2-3.5 ซม. กลีบเล้ยี งรปู ไข กลีบดอกรูปไขก ลับ ดอกเพศเมยี มขี นาดกลบี เลก็ กวา ดอกเพศผู ผล เม่อื แหงจะแตกออกเปน 3 พู รปู รี รปู ไข หรือ รูปขอบขนาน กวาง 2-4 ซม. ยาว 2-11 ซม. มีปุม และมีสัน 8-10 สนั เมล็ดจำนวนมาก พบในเขตรอ นชน้ื ของแอฟรกิ า เอเชยี ออสเตรเลยี และแปซฟิ ก มักพบบริเวณพื้นทเ่ี ปด ราก รักษาริดสดี วงทวาร ฝาดสมาน บำรงุ ธาตุ ลำตน บำรงุ น้ำดี เปนยาระบายออนๆ ใบ แกไข ดับพิษรอน ขับพยาธิ เปน ยาระบายออนๆ ผล แกพิษฝ แกฟกบวม แกอักเสบ บำรุงน้ำดี ขบั พยาธิ แกป ากเปอย ดับพษิ รอ น ชว ยเจริญอาหาร แกไ ข ฤทธ์ิ ทางเภสัชวิทยา พบวา ตา นมะเร็ง ยั้บยั้งการสง เสริมมะเร็ง ยบั ยง้ั อนมุ ลู ออกซิเจน ตานเช้อื แบคทเี รยี และตา นไวรสั พืชสมนุ ไพร • 67

มะรมุMoringa oleifera Lam.มะคอนกอ ม ผกั อฮี ึม ผกั อฮี มุชื่อสามญั Horse radish treeวงศ MORINGACEAE ไมพุม หรือไมตน สูง 3-10 เมตร ใบ ประกอบแบบขนนกใบยอย 8-10 คู รูปไข รูปไขกลับ หรือรูปขอบขนาน กวาง5-12 มม. ยาว 5-20 มม. ปลายมน หรอื เวา ตน้ื ดอก ออกเปน ชอแบบแยกแขนง ยาว 10-30 ซม. กลีบดอกสีเขียวออน กวาง5-8 มม. ยาว 10-17 มม. ผล เปน ฝกรูปดาบ หรอื กระบอง ยาว18-45 ซม. มสี ันหลกั 3 สนั เมลด็ ขนาดประมาณ 10 มม. มีปก ถน่ิ กำเนดิ อนิ เดยี ในประเทศไทยเปน พชื ปลูก เปลือก ขับลมในลำไส พอกแผล หามเลือด ใบ หามเลือดขับน้ำนม ทำใหนอนหลับ รักษาเลือดออกตามไรฟน ดอกขับน้ำตา ขับปสสาวะ แกไข กระตุนกำหนัด ผล บำรุงกำลังถอนพษิ ไข แกขดั เบา แกโ รคตบั และมา ม เมล็ด แกป วดตามขอ พืชสมุนไพร • 69

มะหลอดElaeagnus latifolia L.สลอดเถา สมหลอดวงศ ELAEAGNACEAE ไมพุม หรือไมพุมรอเลื้อย ก่ิงออน และชอดอกมีเกล็ดสีเงินหรือสีน้ำตาลปกคลุม ใบ เด่ียว เรียงสลับ รูปรี กวางถึง 9 ซม.ยาวถงึ 12 ซม. ดอก ออกเปน ชอ กระจกุ ทซ่ี อกใบ 2-15 ดอกตอ ชอวงกลีบรวม 4 กลีบ ยาว 2-4 มม. เกสรเพศผู 4 อัน ผล เปนผลสด มเี มลด็ เดยี วแขง็ รปู ไขแ กมขอบขนาน ยาว 2.5-4.5 ซม. พบในพมา มาเลเซีย จีน และชายฝงคาบสมุทรอินเดียในประเทศไทยพบตามปาดบิ แลง เนอ้ื ในเมลด็ ผสมเหงาสับปะรด 7 แวน สารสม เทา หัวแมม ือตมน้ำด่ืมแกน่ิว ราก ผสมรากสมุนไพรอื่นแชเหลาท่ีทำจากขาวเหนียวดำ กินแกปวดกระดูกหัวเขา เดินไมได ดอกและผลกนิ เปน ยาสมาน คมุ ธาตุ ผลสกุ รบั ประทานได รสหวานอมเปรย้ี ว พืชสมนุ ไพร • 71

รกั Calotropis gigantea (L.) Dryander ex W.T. Aiton ดอกรกั ปอเถอื่ น ปานเถ่ือน วงศ ASCLEPIADACEAE ไมพุม สงู 1-5 เมตร มยี างขาว ใบ เดย่ี ว ออกตรงขา ม รปู รี หรอื รูปไขก ลับ กวาง 3-8 ซม. ยาว 6-18 ซม. ดอก ออกเปน ชอ กลบี เลี้ยงปลายแยกเปนแฉก ยาว 3-4 มม. มขี นปกคลมุ เลก็ นอ ย กลบี ดอกขนาด 3-4.5 ซม. สีเขียวออน ขาว หรือมวง ผล เปน ฝก แตกได พบกระจายตั้งแตปากีสถาน เนปาล จนถึงอินเดีย ศรีลังกา ตอนใตของจีน และมาเลเซีย ในประเทศไทยพบตามท่ีเปด ทว่ั ประเทศ ยางขาวจากตน เปน ยาถา ยอยา งแรง ขบั พยาธิ แกก ลากเกลอ้ื น แกปวดฟน ปวดหู ทาตวั ปลาชอ นปง ไฟใหเด็กกนิ เปนยาฆาพยาธิ ไสเดือน เปลือกตน ขับน้ำเหลืองเสีย ทำใหอาเจียน ดอก ชวย เจริญอาหาร แกไ อ แกหืด พชื สมุนไพร • 73

รางจดืThunbergia laurifolia Lindl.กำลงั ชา งเผอื ก ขอบชะนาง เครอื เขาเขยี ว ยาเขยี ว คายรางเยน็ ดหุ วา ทิดพุด นำ้ นอง ยำ่ แย แอดแอวงศ ACANTHACEAE ไมเล้ือยอายุหลายป ใบ เดี่ยว ออกตรงขาม รูปไข หรอื รปู รีกวา ง 4-11 ซม. ยาว 10-16 ซม. กา นใบยาว 1-6 ซม. ขอบใบหยักหาง ดอก สีฟาออนอมมวง เสนผานศูนยกลาง 6-8 ซม.กลีบเลี้ยงรูปรี 2 กลีบ ประกบกัน กลีบดอกรูปกรวย ปลายแยกเปน 5 แฉก แตละแฉกรปู ไข ผล เปน ผลแหง แตก พบบริเวณรมิ ลำหว ย และพื้นท่ีตามชายปา ราก ผสมกับสมุนไพรอ่ืนตมใหสตรีอยูไฟหลังคลอดดื่มบำรุงสุขภาพ แกรอนในกระหายน้ำ แกพิษรอน ลำตน แกตับเคล่ือน ตับทรุด แกรอนในกระหายน้ำ ถอนพิษทั้งปวง ใบ แกน้ำรอนลวก แกไข ทั้งตนขับปสสาวะ ขับระดูขาว แกหนองในฤทธทิ์ างเภสัชวิทยา ตา นแบคทีเรยี ตา นไวรสั เฮอรป ส ซมิ เพลกซแกพ ิษ ลดความดันโลหิต และฆา แมลง พืชสมนุ ไพร • 75

ละหงุRicinus communis L.ละหุงแดง มะละหุง มะโหง มะโหงหนิชอ่ื สามัญ Castor bean, Castor oil, Palma-christiวงศ EUPHORBIACEAE ไมพ มุ หรอื ไมต น ขนาดเลก็ สงู ถงึ 6 เมตร ใบ เด่ยี ว เรียงสลบัรูปฝา มอื กวาง 6-14 ซม. ขอบเวา ลึกเปนแฉก 5-7 แฉก และจักแบบฟน เลอ่ื ย กา นใบตดิ ทฐี่ านใบแบบกน ปด ดอก ออกเปน ชอ ตง้ัแยกเพศ ดอกเพศผู กลบี เล้ียงสีเหลอื งอมเขียว เกสรเพศผู สีครีมขาว หรอื เหลอื งออ น ดอกเพศเมยี กลบี ดอกสเี ขยี ว หรอื แดง รงั ไขมขี นคลา ยพู ผล เปน ผลแหง แตก เสน ผา นศนู ยก ลาง 2-3 ซม. มหี นาม สันนิษฐานวามีถ่ินกำเนิดจากแอฟริกาเหนือ เปนพืชปลูกทัว่ ไปในเขตรอน ราก แกไขเซื่องซึม ขับน้ำนม ใบ แกอาการกล้ันปสสาวะไมอยู ชวยขบั นำ้ นม ขบั ระดู แกไ ขต วั รอน เมล็ด พอกหวั ริดสดี วงรักษาฝ หากรับประทานอาจทำใหตายได น้ำมันจากเมล็ด ที่บีบโดยไมใชความรอ น เปน ยาระบายสำหรบั เดก็ และผูสูงอายุ ถา บบีโดยใชความรอนจะทำใหมีโปรตีนที่เปนพิษช่ือ ricin ออกมาดวยจึงไมใชเปน ยา พชื สมนุ ไพร • 77

ล้นิ งูเหา Clinacanthus siamensis Bremek. วงศ ACANTHACEAE ไมพุมรอเลื้อย สูง 1-1.5 เมตร ใบ เดี่ยว เรียงตรงขา ม รปู รี แกมรูปขอบขนาน ยาว 10-18 ซม. ขอบใบเปนคล่ืน ปลายใบ เรยี วแหลม ดอก ออกเปน ชอ ท่ีปลายยอด ดอกยอ ย 12-20 ดอก กลบี ดอกสสี ม แดง ยาว 3-4 ซม. ปลายแยกแบบสองปาก ออกดอก ตลอดป พืชเฉพาะถ่ินของประเทศไทย พบทางภาคตะวันออก แถบ จงั หวัดฉะเชิงเทรา ระยอง จันทบุรี และตราด ใบ ตำหรือขยี้ ทาหรือพอก แกพิษรอนอักเสบ แกปวดฝ ถอนพิษแมลงสัตวกัดตอย ราก ตำพอก แกพิษตะขาบ และ แมงปอ ง พืชสมุนไพร • 79

วา นธรณสี ารPhyllanthus pulcher Wall. ex Müll.Arg.ตรงึ บาดาล เสนียด กระทบื ยอด กา งปลาแดง ครีบยอดกา งปลาดนิ ดอกใตใ บ รรุ ี คดทราย กา งปลาวงศ EUPHORBIACEAE ไมพ มุ สงู ถงึ 1.5 เมตร ใบ เดย่ี ว รปู ขอบขนานแกมรปู รี กวา ง0.6-1.7 ซม. ยาว 0.7-2.8 ซม. ดอก แยกเพศ ดอกเพศผู ขนาด2-3 มม. กลีบเล้ยี ง 3-4 กลบี รปู สามเหลย่ี มหรือรปู ไข ขอบเปนชายครุย ดอกเพศเมีย ขนาด 2.2-5 มม. กลีบเล้ียง 5-6 กลีบรปู สเี่ หล่ียมขาวหลามตดั แกมรปู ไข ขอบเปน ชายครยุ ผล เปน ผลแหงแตก สีเขียวออ นแกมแดง มี 6-8 พู ขนาด 2.5 มม. กา นผลยาว 1.5-2.2 ซม. พบในเอเชียตะวันออกเฉียงใต ประเทศไทยพบตามปา เบญจพรรณ ทค่ี วามสงู 50-100 เมตร จากระดบั น้ำทะเล ใบแหง บดเปนผงผสมพิมเสน กวาดคอเด็กเพ่ือลดไขและรักษาแผลในปาก ยาภายนอกใชพอกฝ บรรเทาอาการบวมและคนั ราก แกพ ิษตานซาง ขบั ลมในลำไส ลำตน แกปวดทอ ง แกฝ อกั เสบ และแกค ัน พืชสมนุ ไพร • 81

วานน้ำ Acorus calamus L. ฮางคาวนำ้ ฮางคาวบา น ผมผา สมชนื่ ฮางคาวผา วงศ ARACEAE ไมล ม ลกุ มเี หงา ใบ เดย่ี ว แผน ใบรปู ใบดาบ กวา ง 0.5-1 ซม. ยาว 40-60 ซม. ดอก ออกเปน ชอ อดั แนน เปน แทง กลม ดอกยอ ย ขนาดเลก็ จำนวนมาก กลีบรวม 6 กลบี รูปสามเหล่ียม กวาง 0.5- 0.8 มม. ยาว 1-2 มม. เรยี งเปนวง 2 วง ผล เปน ผลแบบมเี น้ือ หลายเมล็ด รูปขอบขนานแกมรปู ไขกลบั พบบริเวณพืน้ ท่ชี ืน้ หรอื รมิ ลำหว ย เหงา แกปวดทอง ขับเสมหะ ขับลม รักษาโรคไขขออักเสบ ทำใหอาเจียน แกห อบหืด แกท อ งอืด ทอ งเฟอ แกไ อ แกเจ็บคอ หามกินเกนิ 2 กรัม จะทำใหอาเจยี น ใบ แกหวัด คัดจมูก แกป วด กลามเนื้อตามขอ ตมเปนยาแกไขเด็ก โดยนำผาชุบน้ำเช็ดตัว หรืออาบน้ำใหเด็ก น้ำมันหอมระเหยจากเหงาและราก มีฤทธ์ิลด ความดันโลหิต แตมีรายงานวามีพิษตอตับ และทำใหเกิดมะเร็ง จงึ ควรศึกษาความเปน พษิ เพิม่ เติม พืชสมนุ ไพร • 83

สบูดำ Jatropha curcas L. สบูขาว มะโหงฮั้ว มะโหง หงเทก มะเยา หมักเยา สะลอดดำ สลอดใหญ ชือ่ สามัญ Physic nut วงศ EUPHORBIACEAE ไมพ ุม หรอื ไมต นขนาดเล็ก สูงถงึ 6 เมตร ใบ เดยี่ ว รูปไขมน กวา งและยาว 7-14 ซม. ขอบเรยี บ หรอื เวา 3-5 แฉก ดอก แยกเพศ ออกเปนชอแบบกง่ึ เชิงหลั่น มักจะออกเปน คู ชอ ยาวถึง 10 ซม. ดอกเพศผู ขนาด 6-8 มม. สเี ขียวอมเหลือง มตี อ มทฐี่ าน 5 อัน เกสรเพศผู 10 อัน ดอกเพศเมีย กลีบเล้ียงและกลีบดอก รูปรี กวา ง 2.5 มม. ยาว 6 มม. สเี ขยี วอมเหลอื ง ผล รปู รี กวา ง 2-3 ซม. ยาว 2-3.5 ซม. เมลด็ กวา ง 1 ซม. ยาว 1.7 ซม. ถน่ิ กำเนดิ เขตรอ นของทวปี อเมรกิ า ปจ จบุ นั เปน พชื ปลกู ทว่ั ไป เปลอื กตน ตม นำ้ ดม่ื แกโ รคกระเพาะอาหาร แกท อ งผกู ตม นำ้ อมแกป วดฟน เหงือกอักเสบ แผลในปาก ใบ รักษาแผลสด แผล ถลอก แผลไฟไหมน้ำรอนลวก หามเลือด ใบแหง เขายาพอก แกป วดเมอื่ ยตามขอ แกน และใบ แชน ำ้ ใหเ ดก็ อาบ แกพ ษิ ตานซาง เมลด็ สกัดนำ้ มันเชื้อเพลิงสำหรับเคร่อื งยนต พืชสมุนไพร • 85

สะเลยี มหอมSauropus thorelii Beilleไครหอม ไคข มวงศ EUPHORBIACEAE ไมพุม สูงถึง 1.5 เมตร ผิวเกลี้ยง ก่ิงออนมีสันตามยาว2-4 สนั ใบ เด่ยี ว รูปใบหอก กวา ง 1.2-2.2 ซม. ยาว 2.6-10 ซม.ดอก สแี ดงเขม แยกเพศ อยูบนตน เดียวกนั ออกเปน กระจุกตามลำตน ขนาด 6-7.5 มม. พชื ปลกู ทัว่ ไป ใบ ตมน้ำดื่ม หรือเคี้ยวสด รักษาโรคภูมิแพ หอบหืด หวัดเร้ือรัง ไซนัส ใชเปนผักสดกินกับลาบ ดอก รักษาโรคกระเพาะความดนั สูง เบาหวาน พืชสมนุ ไพร • 87

สีฟน คนทา Harrisonia perforata (Blanco) Merr. ไมจ้ี หนามจ้ี คนทา วงศ SIMAROUBACEAE ไมพ มุ สูงถึง 15 เมตร ลำตนมหี นาม ใบ ประกอบแบบขนนก แกนกลางใบมปี ก ใบยอ ย 1-15 คู กวา ง 5-15 มม. ยาว 10-20 มม. ดอก ออกเปนชอแบบกระจุกที่ซอกใบใกลปลายกิ่ง กลีบดอก ดา นนอกสมี ว งแดง ดา นในสนี วล ผล คอ นขา งกลม ขนาดประมาณ 2 ซม. พบบริเวณตอนใตของจีน และเอเชียตะวันออกเฉียงใต ในประเทศไทยมักพบตามปาผลัดใบ ท่ีความสูง 0-900 เมตร จากระดับน้ำทะเล ราก แกไ ข เปลือกราก ตม แกทอ งรวง แกบิด แกพ ษิ แตนตอย ผล ทุบผสมกับเปลือกตนซอ นำไปหมกไฟแลวบีบน้ำทาบริเวณ น้ำกัดเทา หรอื แผลทีเ่ กดิ จากการเสียดสี ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา แก แพ และยบั ยัง้ การเจริญเตบิ โตของเชื้อมาลาเรีย พืชสมนุ ไพร • 89

เสีย้ วดอกขาว Bauhinia variegata L. เปยงพะโก นางอ้ัว ชอื่ สามัญ Mountain ebony tree, St.Thomas tree วงศ FABACEAE (LEGUMINOSAE) ไมตน สูงถึง 15 เมตร ใบ เดยี่ ว รูปไข กวา ง 8-14 ซม. ยาว 8-14 ซม. ปลายใบแยกเปน 2 แฉก ดอก ออกเปน ชอ สนั้ ตามกิ่ง บานเต็มทีก่ วาง 8-11 ซม. กลีบเลี้ยงรปู ชอน กลบี ดอกรปู ไขก ลับ โคนเรียว เกสรเพศผู 5 อัน แตละอัน ยาวไมเทากัน ผล เปน ฝกแบน โคงเล็กนอย กวาง 2-2.5 ซม. ยาว 20-30 ซม. เมล็ด 10-25 เมลด็ แบน ขนาด 10-15 มม. พบในอินเดีย พมา ตอนใตของจีน ลาว และตอนเหนือของ เวียดนาม ในประเทศไทยพบมากทางภาคเหนือ โดยเฉพาะ ปา เบญจพรรณ ทคี่ วามสูง 500-800 เมตร จากระดับน้ำทะเล ยอดออน ตมด่ืม หรือกินสด แกอาการทองรวง ดอก ลวก เปนผกั จ้มิ นำ้ พรกิ พชื สมุนไพร • 91

หญาใตใบPhyllanthus urinaria L.มะขามปอ มดิน ลูกใตใบ หมากไขหลังไฟเดือนหาวงศ EUPHORBIACEAE ไมลมลุก สูงถึง 60 ซม. ลำตนเกล้ียง ใบเดย่ี ว รูปขอบขนาน หรือรูปไขแกมรปู ขอบขนานกวา ง 2-7 มม. ยาว 8-18 มม. ดอก แยกเพศดอกเพศผู เปนชอกระจุกกลม 5-7 ดอก ดอกบานเตม็ ท่ขี นาด 0.4-1.2 มม. กลีบเล้ียง 6 กลีบรูปรีหรือรูปขอบขนานแกมรูปไข ดอกเพศเมียออกเด่ียว มีขนาดใหญกวาดอกเพศผูเล็กนอยผล เปน ผลแหง แตก รูปรางคอนขางกลม ขนาด2-4 มม. ผวิ มปี มุ พบท่ัวไปในเขตรอนช้ืน บริเวณพื้นท่ีเปด ที่ความสงู 30-1,100 เมตร จากระดบั นำ้ ทะเล ทง้ั ตน ผสมสมนุ ไพรอน่ื เขา ยาตม ดม่ื แกม ะเรง็มดลูก แกไข ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา ทั้งตนชงเปนยาด่มื ชว ยขบั ปส สาวะ และลดไขในสตั วท ดลอง พชื สมุนไพร • 93

หนวดเสือ Tacca plantaginea (Hance) Drenth ดที ิง ผักคปี๊ า ลิ้นคู วงศ TACCACEAE ไมลมลุก มีเหงาใตดิน ใบ เดี่ยว รูปใบหอก กวาง 3-8 ซม. ยาว 10-35 ซม. ดอก ออกเปน ชอ 1-6 ชอ แตละชอ มีดอกยอ ย 6-20 ดอก ใบประดับ มี 2 คู ริ้วประดับรูปเสนดาย 6-20 อัน ยาวถงึ 8 ซม. ดอกยอย กวาง 0.5-1 ซม. ยาว 1-2 ซม. ปลาย แยก 6 แฉก ผล เปนผลแหงแตก รูปสามเหล่ียม รูปแตร หรือ รูปกรวย กวา ง 0.7 ซม. ยาว 1 ซม. เมล็ดรูปไข หรอื ขอบขนาน กวา ง 0.6-1 มม. ยาว 2-2.5 มม. พบกระจายทางตอนใตของจีน ลาว และเวียดนาม ใน ประเทศไทยพบบรเิ วณรมิ ลำหว ยในปา เบญจพรรณ และปา ดบิ แลง ทีค่ วามสูง 100-600 เมตร จากระดับน้ำทะเล ราก ตากแหง บดเปน ผงปน เปน ลูกกลอน แกรดิ สดี วงทวาร พืชสมุนไพร • 95

หนุมานน่ังแทน Jatropha podagrica Hook.f. วา นเลอื ด หัวละมานนง่ั แทน ช่อื สามญั Gout plant, Tartoga วงศ EUPHORBIACEAE ไมพ มุ สูงถึง 2.5 เมตร ลำตนพองที่โคน ใบ เดีย่ ว รูปไขก วา ง หรือรูปไขกลับ กานใบยาว 10-20 ซม. ติดแผนใบแบบกนปด ขอบใบเวา 3-5 แฉก ดอก แยกเพศ ออกเปนชอก่ึงชอเชิงหลั่น กา นชอ ดอกยาวถงึ 20 ซม. ดอกเพศผู ขนาด 1-1.2 ซม. กลบี เลยี้ ง และกลบี ดอกรปู ไขก วา ง ดอกเพศเมยี ขนาด 1.2-1.4 ซม. กลบี เลย้ี ง รูปรี กลีบดอกยาว 6-7 มม. ผล รูปรี มีสามพู ขนาด 1.5 ซม. ปลายมน แตกทั้งแนวตั้งและแนวนอน เมล็ด รูปรี กวาง 6 มม. ยาว 1.2 มม. พชื ปลูก มีถิ่นกำเนิดจากอเมริกากลาง น้ำยาง ทารกั ษาแผลมดี บาด หามเลือด รักษาฝ เมล็ด มสี าร กลุม phorbol esters ท่ีเปน พษิ เชนเดยี วกบั สบดู ำ สารสกดั จาก เมล็ดมีฤทธ์ติ านเชือ้ รา พชื สมุนไพร • 97

หอมไกChloranthus erectus (Buch.-Ham.) Verdc.หอมไก กระดูกไกวงศ CHLORANTHACEAE ไมพุม สูงถึง 3 เมตร ใบ เด่ยี ว เรียงตรงขา ม รปู ขอบขนานแกมรปู ใบหอก หรือรปู รี กวา ง 3-13 ซม. ยาว 8-29 ซม. ขอบใบจักเปนตอมหาง ดอก ออกเปนชอแบบเชิงลด มักมี 5-13 ชอยาว 2.5-5 ซม. มีริ้วประดับเปนแผนรูปไข ปลายแหลม รังไขถกู หุมดว ยสว นเกสรเพศผู ผล อวบนำ้ สีขาว ครมี หรือชมพู สว นปลายสีมว ง ขนาด 5-7 มม. เมล็ดสเี หลืองออ น พบในเอเชียตะวันออกเฉียงใต ประเทศไทยพบท่ัวไปโดยเฉพาะบรเิ วณริมลำหว ย ในปา ดบิ แลง ทั้งตน ผสมหัวยาขาวเย็น ตมน้ำด่ืม แกไขเร้ือรัง ราก ผสมสมุนไพรอืน่ ฝนกินรักษาอาการประจำเดอื นมาไมป กติ พืชสมนุ ไพร • 99

หอมชา งPhlogacanthus curviflorus Neesวงศ ACANTHACEAE ไมพุม สูงถึง 3 เมตร ใบ เดี่ยว เรียงตรงขาม รูปรี หรือขอบขนาน กวาง 10-15 ซม. ยาว 22-32 ซม. ดอก ออกเปนชอกระจะที่ปลายยอด กลีบเลี้ยงปลายแยก 5 แฉก กลีบดอกเช่ือมเปนหลอด ยาว 4-4.5 ซม. มีขนปกคลมุ ปลายแยกเปน 5 แฉกผล เปน ผลแหง แตก ราก ใชรวมกับพืชสมุนไพรอื่นเขาสูตรยาหม (ยาอบ) ใบตากแหง บดเปนผงทำเปนยาลูกกลอน กินเปนยาแกไข ปวดหัววิงเวียน หนามดื ตาลาย พืชสมุนไพร • 101

เหงือกปลาหมอ Acanthus ebracteatus Vahl จะเกร็ง นางเกร็ง เหงอื กปลาหมอน้ำเงนิ แกม หมอ แกม หมอเล อีเกร็ง ชอ่ื สามญั Sea holly วงศ ACANTHACEAE ไมพ มุ สูง 40-100 ซม. ใบ เดยี่ ว เรยี งตรงขาม รูปขอบขนาน กวา ง 2 ซม. ยาว 12-17 ซม. ขอบใบเวาลกึ และมีหนามสเี ขยี ว เขม ดอก ออกเปน ชอ แบบเชงิ ลด ยาว 10 ซม. ดอกยอยจำนวน มาก กลบี ดอกสขี าว เสน ผานศูนยกลาง 1.9 ซม. ยาว 2.5 ซม. ผล เปน ผลแหง แตก รูปขอบขนาน พบตามปา ชายเลน ในเขตรอน ตนและเมล็ด รักษาฝ แกโรคน้ำเหลืองเสีย เมล็ด เปนยา ขับพยาธิ ใชน้ำคั้นทาศีรษะบำรุงรากผม ใบ เปนยาอายุวัฒนะ โดยปรุงรวมกับพรกิ ไทย บดทำเปน ลกู กลอน พชื สมุนไพร • 103

ฮอ มStrobilanthes cusia (Nees) Kuntzeคราม ฮอ มเมืองวงศ ACANTHACEAE ไมพุม สูงถึง 1.5 เมตร ลำตนเปนเหล่ียม รูปทรงกระบอกใบ เด่ียว ออกตรงขาม รูปรี กวาง 2.5-6 ซม. ยาว 5-16 ซม.ขอบใบหยักฟนเล่ือย ดอก ออกเปนชอท่ีซอกใบ ดอกบานกวาง1.5-2 ซม. ยาว 3-5 ซม. สีมว ง หรือมว งอมชมพู เชอ่ื มเปนหลอดโคง งอ ปลายแยก 5 กลบี ผล เปน ผลแหง แตก พบในอนิ เดยี ตอนใตข องจนี พมา และอนิ โดจนี ในประเทศไทยพบตามบรเิ วณพ้นื ทช่ี นื้ ในปา ดงดิบทางภาคเหนอื เปลอื ก แกพิษงู ทัง้ ตน แกไ ขตัวรอ น แกบวม พอง รากและใบ แกป วดศีรษะ เน่ืองจากหวัด แกเจบ็ คอ หลอดลมอักเสบ พืชสมุนไพร • 105

ดรรชนชี อ่ื ไทยกรรโชก 47 ขางขาว 13 แงง 45กระเจี๊ยบ 11 ขีค้ าก 33 จองละอาง 29กระเจยี๊ บแดง 11 ขเี้ ตา 61 จะเกรง็ 103กระเจ๊ยี บเปร้ียว 11 ขีเ้ นอื้ 61 จะไคตน 41กระดูกไก 99 คดทราย 81 จันนกกด 22กระโดงแดง 45 คนทา 89 จางจดื 15กระทอมเลอื ด 55 คมขวาน 37 จำปาดง 47กระทืบยอด 81 คราม 105 จงุ อาง 29กล้งิ กลางดง 55 ครีบยอด 81 เจตมูลเพลิงขาว 25กอมขม 13 คาย 75 เจตมูลเพลงิ แดง 27กะโรงแดง 22 คายโซ 47 ชอ งแมว 35กะลำเพาะตน 13 คำ 21 ชองระอา 29กากี 15 คำแดง 61 ชางนาว 22กางปลา 81 คำฝอย 21 ชา งนาว 45กางปลาดนิ 81 คำยอง 21 ชา งโนม 45กางปลาแดง 81 คำรอก 22 ชาตรขี าว 61กาโซ 47 คำแสด 61 ชา เรือด 31กามปู 37 เครอื ขยัน 19 ชุมเห็ดเทศ 33กายคดั หิน 61 เครือเขาเขียว 75 ชุมเห็ดใหญ 33กาสะลองคำ 15 แคขน 23 ซอ 35กำลงั ชา งเผือก 17 แคปุมหมู 23 ดอกคำ 21กำลงั ชางเผือก 75 แคยอดดำ 23 ดอกใตใบ 81กำลงั ชางสาร 45 แคหมู 23 ดอกรัก 73แกม หมอ 103 แคหวั หมู 23 ดองดงึ 37แกมหมอเล 103 แคหางคา ง 23 ดาวดงึ ส 37แกม อน 35 แคอาว 23 ดำ 13ขยัน 19 แคะเปาะ 15 ดีงูตน 13ขอบชะนาง 75 ไคขม 87 ดงี หู วา 53ข่ันขอ 59 ไครห อม 87 ดีทิง 95106 • พรรณไมเ มอื งไทย

ดปี ลาชอ น 53 บลีมิง 43 พญาปลองดำ 56ดุหวา 75 บองขวาน 37 พญาปลองทอง 56ตรงึ บาดาล 81 บอระเพ็ดยางแดง 55 พญายอ 56ตองแตก 39 บัวครึ่งซกี 57 พระจนั ทรค รึ่งซกี 57ตะไคร 41 บุนนาค 47 พระราม 47ตะไครต น 41 ประคำดคี วาย 63 พลบั พลาข้ีเตา 61ตะพานกน 13 ประดงเลอื ด 22 พลากวางใบใหญ 61ตะลงิ ปลงิ 43 ปอเถอื่ น 73 พังตาน 47ตานกกดนอย 22 ปา นเถอื่ น 73 พันตนั 47ตานนกกรด 45 ปด ปวขาว 25 พนั มหา 37ตาลเหลือง 45 ปดปว แดง 27 พิลา 49แตง ขาว 35 เปา เลือด 55 พลิ าขาว 49ถอ นดี 39 เปาเลือดเครือ 55 เพชรสังฆาต 59เถาขยนั 19 เปานก 35 ไฟเดือนหา 93เถามวก 29 เปย งพะโก 91 มะกอ งแกว 49เถาโมก 29 ผมผา 83 มะกายคัด 61ทนดี 39 ผกั กาดหญา 31 มะเกา ะ 49ทองทวย 61 ผกั เก็งเค็ง 11 มะขาโกง 37ทอ งแมว 35 ผักขะยา 31 มะขามปอ มดิน 93ทะเนา ซอง 31 ผักโขมแดง 51 มะเขือแจเครอื 29ทะโล 47 ผกั คายา 31 มะคอ นกอม 69ทบั ทิม 49 ผกั คีป๊ า 95 มะคา 13ทดิ พดุ 75 ผกั ปยู า 31 มะคาย 61แทงทวย 61 ผกั มันไก 56 มะคำดคี วาย 63นมราชสีห 51 ผกั ลิน้ เขียด 56 มะซัก 63นองปอม 39 ผักเหย 67 มะเฟอ ง 65นางเกร็ง 103 ผกั ไห 67 มะเยา 85นางอว้ั 91 ผักอฮี มึ 69 มะรอยรู 67นำ้ นมราชสหี  51 ผกั อฮี ุม 69 มะระขีน้ ก 67น้ำนอง 75 ฝนกระแจะ 45 มะรมุ 69นลิ พูสี 53 เฝง 35 มะละหงุ 77เนระพสู ีไทย 53 พญาชา งเผอื ก 17 มะหลอด 71 พชื สมนุ ไพร • 107

มะหอย 67 สบูขาว 85 หนวดเสือ 95มะโหง 77 สบดู ำ 85 หนามจ้ี 89มะโหง 85 สบูเลอื ด 55 หนามปูย า 31มะโหง หนิ 77 สม เก็งเคง็ 11 หนุมานนัง่ แทน 97มะโหงฮว้ั 85 สมชืน่ 83 หมักเยา 85มะไห 67 สม ตะเลงเครง 11 หมากกอม 13มงั กรดำ 53 สมปอยเทศ 63 หมากกะลงิ เทศ 33มังตาน 47 สมปู 11 หมากไขห ลัง 93มาถอนหลัก 53 สมหลอด 71 หมาชล 13ไมจี้ 89 สยาน 19 หมาตายทากลาก 22ยาเขียว 75 สลอดเถา 71 หมูพี 47ยำ่ แย 75 สลอดใหญ 85 หยีนำ้ ใบเลก็ 13รกั 73 สะเภา 15 หลงิ ปลงิ 43รางจืด 75 สะลอดดำ 85 หอมไก 99รางจดื 29 สะเลยี มหอม 87 หอมไก 99รางเย็น 75 สนั ชะควด 59 หอมชาง 101รรุ ี 81 สนั ปลาชอน 35 หวั ขวาน 37ลองปอม 39 สากกะเบือละวา 61 หัวละมานนั่งแทน 97ละหุง 77 สามรอยตอ 59 หำฟาน 22ละหงุ แดง 77 สารภปี า 47 เหงอื กปลาหมอ 103ลบั มนื หลวง 33 สำเภาหลามตน 15 เหงือกปลาหมอน้ำเงิน 103ลายตัวผู 61 สฟี นคนทา 89 ออ ยชา ง 15ลิน้ คู 95 เสนียด 81 อีเกรง็ 103ลน้ิ งเู หา 79 เสลดพังพอนตัวเมยี 56 อุน ขไี้ ก 22ลูกใตใ บ 93 เสยี้ วดอกขาว 91 แอดแอ 75วา นกา มปู 37 แสด 61 ฮอ ม 105วา นธรณสี าร 81 หงเทก 85 ฮอ มเมอื ง 105วานนำ้ 83 หงนี ้ำ 13 ฮางคาวนำ้ 83วา นพังพอน 53 หญา ใตใ บ 93 ฮางคาวบาน 83วานเลือด 97 หญา นางแดง 19 ฮางคาวผา 83สกนุ 29 หญานำ้ หมึก 51108 • พรรณไมเมอื งไทย

ดรรชนีชือ่ วิทยาศาสตร ชอื่ สามัญ และชื่อวงศACANTHACEAE 56, 75, 79, Cissus quadrangularis L. 59 101, 103, 105 Climbing lily 37Acanthus ebracteatus Vahl 103 Clinacanthus nutans (Burm.f.) Lindau 56Acorus calamus L. 83 Clinacanthus siamensis Bremek. 79ARACEAE 83 COLCHICACEAE 37ASCLEPIADACEAE 73 CONNARACEAE 22ASTERACEAE (COMPOSITAE) 21 CUCURBITACEAE 67Averrhoa bilimbi L. 43 ELAEAGNACEAE 71Averrhoa carambola L. 65 Elaeagnus latifolia L. 71Baliospermum montanum (Willd.) 39 Ellipanthus tomentosus Kurz 22Müll.Arg. Euphorbia hirta L. 51Baliospermum solanifolium 39 EUPHORBIACEAE 39, 51, 61, 77,(Burm.) Suresh 81, 85, 87, 93, 97Bat flower 53 Gloriosa superba L. 37Bauhinia strychnifolia Craib 19 Gmelina arborea Roxb. 35Bauhinia variegata L. 91 Gout plant 97BIGNONIACEAE 15, 23 Harrisonia perforata (Blanco) Merr. 89Bitter cucumber 67 Hibiscus sabdariffa L. 11Caesalpinia mimosoides Lam. 31 Hiptage benghalensis (L.) Kurz 17Calotropis gigantea (L.) Dryander 73 Horse radish tree 69ex W.T. Aiton Jatropha curcas L. 85CAMPANULACEAE 57 Jatropha podagrica Hook.f. 97Carambola 65 LAMIACEAE (LABIATAE) 35Carthamus tinctorius L. 21 LAURACEAE 41Castor bean 77 FABACEAE (LEGUMINOSAE) 19, 31,Castor oil 77 33, 91CHLORANTHACEAE 99 Leprosy gourd 67Chloranthas erectus (Buch.-Ham.) 99 Litsea cubeba (Lour.) Pers. 41Verdc. Lobelia chinensis Lour. 57 พืชสมนุ ไพร • 109

Mallotus philippensis (Lam.) Müll.Arg. 61 POLYGALACEAE 29MALPIGHIACEAE 17 Punica granatum L. 49MALVACEAE 11 PUNICACEAE 49Markhamia stipulata Seem. 23 Radermachera ignea (Kurz) Steenis 15MENISPERMACEAE 55 Ricinus communis L. 77Momordica charantia L. forma 67 Safflower 21abbeviata (Ser.) W.J. de Wilde & SAPINDACEAE 63Duyfjes Sapindus rarak DC. 63Monkey-faced tree 61 Sauropus thorelii Beille 87Moringa oleifera Lam. 69 Schima wallichii (DC.) Korth. 47MORINGACEAE 69 Sea holly 103Mountain ebony tree 91 Securidaca inappendiculata Hassk. 29Ochna integerrima (Lour.) Merr. 45 Senna alata (L.) Roxb. 33OCHNACEAE 45 SIMAROUBACEAE 13, 89OXALIDACEAE 43, 65 Soap nut tree 63Palma-christi 77 St.Thomas tree 91Phlogacanthus curviflorus Nees 101 Stephania venosa (Blume) Spreng. 55Phyllanthus pulcher Wall. 81 Strobilanthes cusia (Nees) Kuntze 105ex Müll.Arg. Tacca chantrieri André 53Phyllanthus urinaria L. 93 Tacca plantaginea (Hance) Drenth 95Physic nut 85 TACCACEAE 53, 95Picrasma javanica Blume 13 Tartoga 97PLUMBAGINACEAE 25, 27 THEACEAE 47Plumbago indica L. 27 Thunbergia laurifolia Lindl. 75Plumbago zeylanica L. 25 VITACEAE 59110 • พรรณไมเมอื งไทย

บรรณานกุ รม จิรายุพิน จันทรประสงค, พรอมจิต ศรลัมพ และวงศสถิตย ฉ่ัวกุล. 2543. กกยาอสี าน. กรงุ เทพฯ: มูลนิธมิ หาวิทยาลัยมหดิ ล. นันทวัน บณุ ยะประภัศร และอรนุช โชคชัยเจรญิ พร. 2539. สมุนไพร ไมพ น้ื บา น 1. กรุงเทพฯ: ประชาชน. _________. 2541. สมุนไพรไมพ้ืนบาน 2. กรงุ เทพฯ: ประชาชน. _________. 2542. สมนุ ไพรไมพ ื้นบา น 3. กรงุ เทพฯ: ประชาชน. _________. 2543. สมนุ ไพรไมพ นื้ บาน 4. กรงุ เทพฯ: ประชาชน. พงษศ กั ด์ิ พลเสนา. 2550. พชื สมนุ ไพรในสวนปา สมนุ ไพรเขาหนิ ซอ น ฉบบั สมบูรณ. ปราจนี บรุ :ี เจตนารมณภัณฑ. พรอ มจติ ศรลมั พ และคณะ. 2535. สมนุ ไพรสวนสริ รี กุ ขชาต.ิ กรงุ เทพฯ: อมรินทรพริ้นตง้ิ กรพุ . ราชบัณฑิตยสถาน. 2541. ศัพทพฤกษศาสตร อังกฤษ-ไทย ฉบับ ราชบัณฑติ ยสถาน. กรงุ เทพฯ: ราชบณั ฑิตยสถาน. วงศสถิตย ฉั่วกุล, พรอมจิต ศรลัมพ, วิชิต เปานิล และรุงระวี เต็มศิริฤกษกุล. 2539. สมุนไพรพ้ืนบานลานนา. กรุงเทพฯ: อมรินทรพรนิ้ ติง้ แอนด พบั ลิชชิง่ . วงศสถิตย ฉั่วกุล และคณะ. 2539. สยามไภษัชยพฤกษ. กรุงเทพฯ: อมรนิ ทรพร้นิ ตงิ้ แอนด พบั ลชิ ช่ิง. สวนพฤกษศาสตรปาไม. 2544. ชื่อพรรณไมแหงประเทศไทย เต็ม สมิตินันทน. พิมพคร้ังที่ 2 (ฉบับแกไขเพ่ิมเติม). สำนักวิชาการ ปาไม กรมปา ไม. กรงุ เทพฯ: ประชาชน. สนั ติ วฒั ฐานะ และคณะ. 2541. รายงานโครงการวจิ ยั เรอ่ื งการศกึ ษา ลกั ษณะทางพฤกษศาสตรข องพชื สมนุ ไพรทใ่ี ชท ำยาดองเหลา ในภาคเหนอื ของประเทศไทย. องคก ารสวนพฤกษศาสตร สำนกั นายกรฐั มนตร.ี พชื สมุนไพร • 111

องคการสวนพฤกษศาสตร กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสง่ิ แวดลอม The Botanical Garden OrganizationMinistry of Natural Resources and Environment