1 .ความเป็นมา ผลจากการแพร่กระจายทางวัฒนธรรมตะวันตกและความเจริญทางด้านเทคโนโลยี ตลอดระยะเวลาเกือบ 4 ทศวรรษที่ผ่านมา ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็วในสังคมไทย การรับวัฒนธรรมต่างชาติโดยไม่ได้ปรับให้สอดคล้องกับวิถีการดำเนินชีวิต ทำให้วิถีชีวิตดั้งเดิมของคนไทยสูญเสียไป เกิดการรับค่านิยมและแนวการปฏิบัติที่อาจไม่เหมาะสม วัฒนธรรมและประเพณีที่ดีงามและหลากหลายในสังคมสูญหายไป หรืออาจถูกบิดเบือนไปจากหลักการดั้งเดิมที่ดี รวมทั้งอาจถูกละเลยมิได้นำมาประยุกต์ใช้ให้เป็นประโยชน์ต่อการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมของชุมชนเท่าที่ควร การรักษาความเสื่อมสลายทางวัฒนธรรมไทยให้กลับคงสภาพเดิม จึงเป็นเรื่องจำเป็นและเร่งด่วนสำหรับการคงอยู่ของประเทศชาติ โดยใช้มิติทางวัฒนธรรมเป็น “แกนนำ” ในการแก้ไขปัญหาและพัฒนาประเทศ คณะทำงานการศึกษา ศาสนา ศิลปะ และวัฒนธรรม สภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ในฐานะที่มีบทบาทในการส่งเสริม อนุรักษ์วัฒนธรรมที่ดีของประเทศ และมีบทบาทในการจัดทำความเห็นและข้อเสนอแนะเกี่ยวกับนโยบายด้านศึกษา ศาสนา ศิลปะ และวัฒนธรรม เสนอต่อสภาที่ปรึกษาฯ เพื่อเสนอต่อคณะรัฐมนตรี จึงจัดทำโครงการศึกษา “การอนุรักษ์ เผยแพร่ และใช้ประโยชน์จากวัฒนธรรมท้องถิ่น” ขึ้น โดยการศึกษาจากวัฒนธรรมในเขตวัฒนาเป็นกรณีตัวอย่าง
โครงการศึกษาเรื่อง “การอนุรักษ์ เผยแพร่และใช้ประโยชน์จากวัฒนธรรมท้องถิ่น” มีวัตถุประสงค์หลัก ๓ ประการ ประการแรก เพื่อศึกษาแนวทางในการอนุรักษ์ เผยแพร่ และการใช้ประโยชน์จากวัฒนธรรมในท้องถิ่น ประการที่สอง เพื่อเผยแพร่ประชาสัมพันธ์ประเพณีและวัฒนธรรมอันดีงามของไทย ให้คนไทยและบรรดามิตรประเทศได้รู้จักอย่างกว้างขวางและประจักษ์ในคุณค่า และประการที่สาม เพื่อจัดทำรายงานเพื่อเสนอความเห็นและข้อเสนอแนะแก่คณะรัฐมนตรี สภาที่ปรึกษาฯ ได้ดำเนินการหลากหลายวิธีเพื่อรวบรวมข้อมูลจากแหล่งต่าง ๆ และรับฟังความเห็นของผู้ที่เกี่ยวข้อง โดยการดำเนินการของสภาที่ปรึกษาฯ ในการศึกษาประเด็นนี้ ประกอบด้วย การสำรวจวรรณกรรม โดยการศึกษาข้อมูลจากเอกสาร รายงาน บทความวิชาการ ข้อมูลจากอินเทอร์เน็ต และแหล่งข้อมูลอื่น ๆ ทั้งที่เป็นข้อมูลของภาครัฐ นักวิชาการ ภาคเอกชน และองค์กรพัฒนาเอกชน เพื่อศึกษาแนวทางการอนุรักษ์ เผยแพร่ และใช้ประโยชน์จากวัฒนธรรมท้องถิ่น การอภิปราย เรื่อง “การอนุรักษ์ เผยแพร่ และใช้ประโยชน์วัฒนธรรมท้องถิ่น” เมื่อวันที่ 9 เมษายน พ.ศ. 2547 ณ มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ เพื่อรณรงค์ปลูกจิตสำนึกในการอนุรักษ์เผยแพร่ และ ใช้ประโยชน์จากวัฒนธรรมท้องถิ่น แก่ประชาชนทั่วไป อันจะก่อให้เกิดเป็นพลังสืบสานวัฒนธรรมไทย เพื่อพัฒนาชาติสืบไป การสำรวจความคิดเห็นและข้อเสนอแนะเกี่ยวกับการอนุรักษ์ เผยแพร่ และใช้ประโยชน์วัฒนธรรมท้องถิ่น โดยออกแบบสอบถามประชาชนทั้งในเขตวัฒนาและนอกเขตวัฒนา ทุกสาขาอาชีพทั้งจาก หน่วยงานภาครัฐและภาคเอกชน นักวิชาการ ผู้สื่อข่าว ประมาณ 500 คน ได้แสดงความคิดเห็นและให้ข้อเสนอแนะเกี่ยวกับประเด็นนี้ การจัดกิจกรรมเผยแพร่ศิลปวัฒนธรรมไทยและนานาชาติ จากนักเรียนและประชาชนจากชุมชนต่าง ๆ ในเขตวัฒนา รวมทั้งการแสดงจากสถานทูตต่าง ๆ จำนวนกว่า 20 ชุด
สภาที่ปรึกษาฯ มีความเห็นว่า รัฐควรเน้นการวิจัยและการรับฟังความเห็นจากประชาชนผู้เป็นเจ้าของวัฒนธรรมในแต่ละท้องถิ่น และแต่ละชาติพันธุ์ เพื่อกำหนดหลักเกณฑ์สำคัญ ๆ ดังนี้ หลักเกณฑ์เพื่อส่งเสริมองค์ประกอบของวัฒนธรรมที่สนับสนุนเป้าหมายการพัฒนาประเทศ การพัฒนาคุณภาพชีวิตของคนและความเข้มแข็งของชุมชนท้องถิ่น และต้องไม่ทำลายความหลากหลายทางวัฒนธรรมของแต่ละท้องถิ่น และแต่ละชาติพันธุ์ หลักเกณฑ์เพื่อสนับสนุนกิจกรรมและผลงานด้านวัฒนธรรมท้องถิ่น ที่มีศักยภาพและไม่มีศักยภาพในการสร้างผลตอบแทนเชิงพาณิชย์ออกจากกัน เพราะรัฐอาจไม่มีความจำเป็นต้องอุดหนุนด้านการเงินกับกิจกรรมและผลงานด้านวัฒนธรรมที่มีศักยภาพในเชิงพาณิชย์ ซึ่งสามารถเลี้ยงตัวเองได้ แต่รัฐควรให้การสนับสนุนทางการเงินแก่กิจกรรมและผลงานด้านวัฒนธรรมที่ไม่มีศักยภาพในเชิงพาณิชย์ หลักเกณฑ์เพื่อสนับสนุนองค์ประกอบของวัฒนธรรมท้องถิ่นที่มีศักยภาพในการใช้ประโยชน์ในเชิงสังคม เพื่อที่รัฐจะกำหนดแนวทางการส่งเสริมได้อย่างเหมาะสมตามศักยภาพของแต่ละองค์ประกอบของแต่ละวัฒนธรรม 4.2 จัดทำระบบข้อมูลพื้นฐานทางวัฒนธรรม ข้อมูลเกี่ยวกับการดำเนินงานและกิจกรรมด้านวัฒนธรรมในประเทศไทยยังมีอยู่น้อยมาก และขาดการจัดระบบ รวมถึงการประชาสัมพันธ์อย่างพอเพียง ซึ่งนับเป็นอุปสรรคต่อการจัดการวัฒนธรรมทั้ง ในระดับท้องถิ่นและระดับชาติ ดังนั้นรัฐควรมีการศึกษา ประมวล และรวบรวมฐานข้อมูลและสถิติด้าน ต่างๆ ที่จำเป็นต่อการทำงานอย่างเป็นระบบ โดยอาจจะจำแนกข้อมูลตามนิยาม ขอบเขต เป้าหมาย และหลักเกณฑ์ที่ได้กำหนดไว้แล้ว เช่น ค่าใช้จ่ายเชิงวัฒนธรรม การค้าสินค้าเชิงวัฒนธรรม พฤติกรรมด้านวัฒนธรรมการอ่านหนังสือ การชมรายการโทรทัศน์ การฟังวิทยุ การเข้าชมการแสดง ชมพิพิธภัณฑ์ หอจดหมายเหตุ แหล่งโบราณสถาน จำนวนและลักษณะของทรัพยากรทางวัฒนธรรมภายในท้องถิ่น การประเมินมูลค่าของทุนทางวัฒนธรรม นวัตกรรมที่สร้างสรรค์โดยคนในท้องถิ่น จำนวน ขนาดและประเภทของอุตสาหกรรมวัฒนธรรม การจ้างงานในอุตสาหกรรมวัฒนธรรม เป็นต้น
4.3 พัฒนาวัฒนธรรมท้องถิ่น ควบคู่ การอนุรักษ์ และการฟื้นฟูความเป็นเอกลักษณ์ของแต่ละท้องถิ่นและชาติพันธุ์รัฐควรมองการอนุรักษ์และเผยแพร่วัฒนธรรมให้กว้างกว่าความพยายามการเก็บรักษา หรือให้ ความสำคัญเฉพาะวัฒนธรรมดั้งเดิมเท่านั้น แต่วิธีการอนุรักษ์วัฒนธรรมได้ดีที่สุดคือ การพัฒนาวัฒนธรรมดั้งเดิมและสร้างสรรค์วัฒนธรรมใหม่ โดยยังคงความเป็นเอกลักษณ์ของแต่ละวัฒนธรรมท้องถิ่นและชาติพันธุ์ เพื่อให้สอดคล้องและเหมาะสมกับสภาพเศรษฐกิจและสังคมที่เปลี่ยนแปลงไป สภาที่ปรึกษาฯ มีข้อเสนอแนะเกี่ยวกับการพัฒนาวัฒนธรรมท้องถิ่น ดังนี้
รัฐควรสนับสนุนกิจกรรมและผลงานด้านวัฒนธรรมในแต่ละพื้นที่ รวมทั้งดำเนินการพัฒนากิจกรรมและผลงานด้านวัฒนธรรมในท้องถิ่นและชาติพันธุ์ต่าง ๆ ให้มีศักยภาพสูงขึ้น โดยการจัดหลักสูตรฝึกอบรม การสนับสนุนการจัดตั้งสถาบันฝึกอบรม และการสร้างความร่วมมือในการฝึกอบรมผู้ที่ทำงานด้านวัฒนธรรม
4.6 ส่งเสริม “สิทธิทางวัฒนธรรม” “ความหลากหลายทางวัฒนธรรม” และ “การมีส่วนร่วม” ของประชาชนรัฐบาลต้องตระหนักถึงสิทธิทางวัฒนธรรมของประชาชนในแต่ละท้องถิ่น และชาติพันธุ์ในการที่จะคุ้มครอง ปกป้องและดำเนินการตามจารีตประเพณีของตัวเองตามสิทธิที่รัฐธรรมนูญกำหนดไว้ รวมถึงการตระหนักถึงความหลากหลายทางวัฒนธรรม เนื่องจากสังคมไทยเป็นสังคมที่ประกอบด้วยคนหลายชนเผ่าหลายชาติพันธุ์ การก่อเกิดและการพัฒนาทางวัฒนธรรม จึงมีความหลากหลายและแตกต่างตามที่มาแห่งความเชื่อ ศาสนา และภูมิหลังของแต่ละวัฒนธรรมนั้น ๆ จะทำให้การพัฒนาด้านวัฒนธรรมตรงจุดมากยิ่งขึ้น โดยการส่งเสริมให้ประชาชนทุกกลุ่มเข้ามามีส่วนร่วมในการอนุรักษ์ สืบสาน และใช้ประโยชน์จากวัฒนธรรมท้องถิ่นของตน โดยมีแนวทางดังต่อไปนี้