1.1 �Ѱ�������� ��Ҫԡ��ҹ���Сͺ���¢ع�ҧ����˭����պ�ô��ѡ����鹾���ҷ����� �������Ҿ�������;�к��ǧ�ҹ�ǧ�� ����Ҫԡ 12 �� �Ѱ�������ҹ���˹�ҷ����¤ӻ�֡������ͧ�Ҫ����蹴Թ �Ԩ�ó���ҧ����Ҫ�ѭ�ѵ� ����Ҫ��˹������µ�ҧ�
1.2 ͧ��������� ��˹�ҷ������ҷ���֡���Ҫ���㹾��ͧ�������˹�ҷ����»�Ժѵ��Ҫ����蹴Թ ���õ�駷���ͧ��Ң�鹹�� �������ö����ؼ����ѧ����Ҫ���ʧ���� ������Ҫԡ������ѡ�������㹡�þٴ��Ի��� �ҹ�ͧ��Ҩ֧�������ö���Թ�� ��ҷ���ͧ��������������ҹ�֧��ԡ����
2. ����ٻͧ���ú�����
�ç�Ѵ��駡�з�ǧ������������ա 6 ��з�ǧ ����Ѻ�ͧ���������������� 6 ��з�ǧ����繨ӹǹ������ 12 ��з�ǧ ��觵����� �.�. 2435 �����ҧ � ����ҹ�����Ѻ���¡�ҹТ���繡�з�ǧ ��е��˹���ҡ�з�ǧ��� �ʹҺ��
1.�����Ҵ�� ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ��������ͧ�����˹�� ������ͧ��ǻ�����Ҫ
2.�����С����� ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ��������ͧ������ ���ѹ�͡ ���ѹ�� ��� ���ͧ����ٻ�����Ҫ
3.������ ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ�ҡ��������ҧ���� ����ͧ�ѧ�Ѻ�ѭ��������ͧ
4.����ѧ ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ������ǡѺ㹾���Ҫ�ӹѡ ��С����������§�Ҫ��� 㹾��ͧ��
5. ������ͧ ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ�ҡ��������� ��úѭ�դ� ��� ��������Ǵ� ��� �Ǻ�������
6. ����� ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ�ҡ����л�١��С�ä�Ң�� ��û����� ������
1.�����Ф�ѧ ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ�ҡ�������ҡ���С���Թ���������Ѻ��¨��¢ͧ�蹴Թ
2. ����صԸ��� ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ�ҡ���������Ѻ���Ъ��Ф�������ѹ��駤���� �ҭ� ��ú�� ����ط�ó����蹴Թ
3.����ط��Ҹԡ�� ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ�ҡ�÷��ú���з������� ��觨��ռ��ѭ�ҡ�÷��ú��������͵�ҧ�ҡ�ա����
4.���������� ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ������ǡѺ���ʧ�� �ç���¹����ç��Һ�ŷ��Ǿ���Ҫ�ҳҨѡ�
5. ����¸Ҹԡ�� ���ӹҨ���˹�ҷ��ѧ�Ѻ�ѭ������ǡѺ��á�����ҧ �Ӷ�� �ش��ͧ ��С�ê�ҧ����� ��ɳ������Ţ ���ö�
6. �����øҸ� ���ӹҨ���˹�ҷ���繾�ѡ�ҹ�ѡ�Ҿ���Ҫ�ѭ��� �ѡ�Ҿ���Ҫ��˹������� ���˹ѧ����Ҫ��÷�駻ǧ
�������ç��䢻�Ѻ��ا����º�������Ҫ����蹴Թ������º�����Ѵ�������觢�� 㹵�����Ѫ�������͡�з�ǧ��ҧ����� 10 ��з�ǧ ���
1. ��з�ǧ��Ҵ��
2. ��з�ǧ������
3. ��з�ǧ��ú��
4. ��з�ǧ��õ�ҧ�����
5. ��з�ǧ��Ф�ѧ������ѵ�
6 .��з�ǧ�ѧ
7. ��з�ǧ�ɵ�Ҹԡ��
8. ��з�ǧ�صԸ���
9. ��з�ǧ�¸Ҹԡ��
10 .��з�ǧ�������
�Ѵ����������Ժ�� �������㹤�������ͧ���Ţͧ��з�ǧ��Ҵ�·����� �������Ż�Сͺ�������ͧ��ҧ��������ͧ������ѹ � �.�. 2449 �Ѵ����18 ���� �� ���š�ا� ���ž�ɳ��š ���Ż�Ҩչ �����Ҫ���� ���Ź���Ҫ���� ���
���������� �ͧ�����ǧ����Ժ�� �͡价�˹�ҷ�軡��ͧ���Ż�Ш����Ť����ǹ��û���ͧ��ͧ�����Ѵ����
�����ҹ �ռ���˭��ҹ����ͧ
�Ӻ� �աӹѹ����ͧ
����� �չ������ͻ���ͧ
���ͧ ��������ͧ����ͧ
���� �բ����ǧ����Ժ�Ż���ͧ
��û���ͧẺ��������ЪҪ�㹷�ͧ��������ѡ�Զշҧ��ЪҸԻ�¢�鹾�鹰ҹ������ա�����͡����˭��ҹ �ӹѹ �ѹ�ͧ ��ǹ������ͧ��з����õ��㨪ͺ��������� �����բ����ǧ����Ժ���Ҥ�´���᷹�Ѱ��� �������¡����������ͧ�繼��Թ���ͧ�ҡ���շء���ҧ ��Թ���Թ������Ҫ�����ҹ��
�Ѫ��ŷ�� 5 �ç�����ɮ�����ǹ㹡�û���ͧ��к����çҹ�ͧ��ͧ����赹�����������µ��ͧ�֧�ç��� �آ��Ժ�� �繤����á
�آ��Ժ������á ��� �آ��Ժ�ŷ�ҩ��� ���ѧ��Ѵ��ط��Ҥ� ����� �. � . 2448 ���ա�õ�駤�С�������آ��Ժ�Ţ�� �������ç��ҹ������������ͧ�آ��Ժ�ŨѴ���ا��ͧ���ͧ��
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงตระหนักถึงการคุกคามจากจักรวรรดินิยมตะวันตกที่มีต่อประเทศในแถบเอเชีย โดยมักอ้างความชอบธรรมในการเข้ายึดครองดินแดนแถบนี้ว่าเป็นการทำให้บ้านเมืองเจริญก้าวหน้าอันเป็น "ภาระของคนขาว"[9] ทำให้ต้องทรงปฏิรูปบ้านเมืองให้ทันสมัย โดยพระราชกรณียกิจดังกล่าวเริ่มขึ้นตั้งแต่ พ.ศ. 2416[9]
ประการแรก ทรงตั้งสภาที่ปรึกษาขึ้นมาสองสภา ได้แก่ สภาที่ปรึกษาราชการแผ่นดิน (เคาน์ซิลออฟสเตต) และสภาที่ปรึกษาในพระองค์ (ปรีวีเคาน์ซิล) ในปี พ.ศ. 2417 และทรงตั้งขุนนางระดับพระยา 12 นายเป็น "เคาน์ซิลลอร์" ให้มีอำนาจขัดขวางหรือคัดค้านพระราชดำริได้ และทรงตั้งพระราชวงศานุวงศ์ 13 พระองค์ และขุนนางอีก 36 นาย ช่วยถวายความคิดเห็นหรือเป็นกรรมการดำเนินการต่าง ๆ แต่สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ขุนนางสกุลบุนนาค และกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญเห็นว่าสภาที่ปรึกษาเป็นความพยายามดึงพระราชอำนาจของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทำให้เกิดความขัดแย้งที่เรียกว่า วิกฤตการณ์วังหน้า[10] วิกฤตการณ์ดังกล่าวทำให้การปฏิรูปการปกครองชะงักลงกระทั่ง พ.ศ. 2428
พ.ศ. 2427 ทรงปรึกษากับพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าปฤษฎางค์ อัครราชทูตไทยประจำอังกฤษ ซึ่งพระองค์เจ้าปฤษฎางค์ พร้อมเจ้านายและข้าราชการ 11 นาย ได้กราบทูลเสนอให้เปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นแบบราชาธิปไตยภายใต้รัฐธรรมนูญ แต่พระองค์ทรงเห็นว่ายังไม่พร้อม แต่ก็โปรดให้ทรงศึกษารูปแบบการปกครองแบบประเทศตะวันตก และ พ.ศ. 2431 ทรงเริ่มทดลองแบ่งงานการปกครองออกเป็น 12 กรม (เทียบเท่ากระทรวง)[11]
พ.ศ. 2431 ทรงตั้ง "เสนาบดีสภา" หรือ "ลูกขุน ณ ศาลา" ขึ้นเป็นฝ่ายบริหาร ต่อมา ใน พ.ศ. 2435 ได้ตั้งองคมนตรีสภา เดิมเรียกสภาที่ปรึกษาในพระองค์ เพื่อวินิจฉัยและทำงานให้สำเร็จ และรัฐมนตรีสภา หรือ "ลูกขุน ณ ศาลาหลวง" ขึ้นเพื้อปรึกษาราชการแผ่นดินที่เกี่ยวกับกฎหมาย นอกจากนี้ยังทรงจัดให้มี "การชุมนุมเสนาบดี" อันเป็นการประชุมปรึกษาราชการที่มุขกระสัน พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท[12]
ด้วยความพอพระทัยในผลการดำเนินงานของกรมทั้งสิบสองที่ได้ทรงตั้งไว้เมื่อ พ.ศ. 2431 แล้ว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงประกาศตั้งกระทรวงขึ้นอย่างเป็นทางการจำนวน 12 กระทรวง เมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2435 อันประกอบด้วย
- กระทรวงมหาดไทย รับผิดชอบงานที่เดิมเป็นของสมุหนายก ดูแลกิจการพลเรือนทั้งหมดและบังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายเหนือและชายทะเลตะวันออก
- กระทรวงนครบาล รับผิดชอบกิจการในพระนคร
- กระทรวงโยธาธิการ รับผิดชอบการก่อสร้าง
- กระทรวงธรรมการ ดูแลการศาสนาและการศึกษา
- กระทรวงเกษตรพานิชการ รับผิดชอบงานที่ในปัจจุบันเป็นของกระทรวงเกษตรและสหกรณ์และกระทรวงพาณิชย์
- กระทรวงยุติธรรม ดูแลเรื่องตุลาการ
- กระทรวงมรุธาธร ดูแลเครื่องราชูปโภคของพระมหากษัตริย์
- กระทรวงยุทธนาธิการ รับผิดชอบปฏิบัติการการทหารสมัยใหม่ตามแบบยุโรป
- กระทรวงพระคลังสมบัติ รับผิดชอบงานที่ในปัจจุบันเป็นของกระทรวงการคลัง
- กระทรวงการต่างประเทศ (กรมท่า) รับผิดชอบการต่างประเทศ
- กระทรวงกลาโหม รับผิดชอบกิจการทหาร และบังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายใต้
- กระทรวงวัง รับผิดชอบกิจการพระมหากษัตริย์[13]
หลังจากวิกฤตการณ์ ร.ศ. 112 (พ.ศ. 2436) ทรงให้กระทรวงมหาดไทยรับผิดชอบกิจการพลเรือนเพียงอย่างเดียว และให้กระทรวงกลาโหมรับผิดชอบกิจการทหารเพียงอย่างเดียว ยุบกรม 2 กรม ได้แก่ กรมยุทธนาธิการ โดยรวมเข้ากับกระทรวงกลาโหม และกรมมรุธาธร โดยรวมเข้ากับกระทรวงวัง และเปลี่ยนชื่อกระทรวงเกษตรพานิชการ เป็น กระทรวงเกษตราธิการ ด้านการปกครองส่วนภูมิภาค มีการรวมอำนาจเข้าสู่ศูนย์กลาง ทำให้ไทยกลายมาเป็นรัฐชาติสมัยใหม่[14] โดยการลดอำนาจเจ้าเมือง และนำข้าราชการส่วนกลางไปประจำแทน ทรงทำให้นครเชียงใหม่ (พ.ศ. 2317-2442) รวมเข้าเป็นส่วนหนึ่งของสยาม ตลอดจนทรงแต่งตั้งให้พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคม ไปประจำที่อุดรธานี เป็นจุดเริ่มต้นของการปกครองแบบเทศาภิบาล[15]
พ.ศ. 2437 ทรงกำหนดให้เทศาภิบาลขึ้นกับกระทรวงมหาดไทย ยกเลิกระบบกินเมือง และระบบหัวเมืองแบบเก่า (ได้แก่ หัวเมืองชั้นใน ชั้นนอก และเมืองประเทศราช) จัดเป็นมณฑล เมือง อำเภอ หมู่บ้าน ระบบเทศาภิบาลดังกล่าวทำให้สยามกลายเป็นรัฐชาติที่มั่นคง มีเขตแดนที่ชัดเจนแน่นอน นับเป็นการรักษาเอกราชของประเทศ และทำให้ราษฎรมีคุณภาพชีวิตดีขึ้น[16]
พระองค์ยังได้ส่งเจ้านายหลายพระองค์ไปศึกษาในทวีปยุโรป เพื่อมาดำรงตำแหน่งสำคัญในการปกครองที่ได้รับการปฏิรูปใหม่นี้ และทรงจ้างชาวต่างประเทศมารับราชการในตำแหน่งที่คนไทยยังไม่เชี่ยวชาญ ทรงตั้งสุขาภิบาลแห่งแรกของประเทศที่ท่าฉลอม พ.ศ. 2448[7