ก่อนที่จะโฟกัสเรื่องตลาดจะหยิบยกความหมายของการทำ Plant Factory หรือเรียกง่ายๆ ว่า ‘โรงงานผลิตพืช’ เป็นการทำฟาร์มแนวตั้งที่ใช้เทคโนโลยีในการผลิตพืชพักมูลค่าสูงไว้เพื่อทำตลาดกับผู้บริโภคเฉพาะกลุ่ม โดยการปลูกในระบบปิดที่สามารถควบคุมสภาพแวดล้อม หรือการจำลองสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมกับการเจริญเติบโตของพืชทั้งแบบที่ใช้ดิน และไม่ใช้ดิน ทำให้ผลผลิตที่ได้มีความแม่นยำ ปริมาณคงที ปลอดภัย และยังสามารถปลูกได้ทั้งปีโดยไม่ขึ้นกับฤดูกาล
แต่สิ่งที่ผู้สนใจการทำเกษตรแบบแม่นยำสูง (Precision Agriculture) ควรต้องทราบคือ ไม่เพียงจะต้องมีเทคโนโลยีที่เหมาะสม ผู้ลงทุนยังต้องมีความรู้เฉพาะในการจัดการพืช การดูแลรักษาที่มีขั้นตอนที่ค่อนข้างซับซ้อน ดังนั้น ผลผลิตที่ได้ไม่เพียงมีมูลค่าสูง แต่ยังมีต้นทุนที่สูงกว่าการปลูกพืชแบบดั้งเดิมหลายเท่าตัว
สร้างผลผลิตการเกษตรที่ไม่ใช่อาหารหลัก
ด้วยต้นทุนที่สูง พืชหรือผักที่ปลูกจึงต้องเป็นชนิดที่มีมูลค่าสูงและเป็นที่ต้องการของตลาดด้วย ทำให้โดยส่วนใหญ่การทำ ‘โรงงานผลิตพืช’ จึงมุ่งเน้นสร้างผลผลิตการเกษตรที่ไม่ใช่อาหารหลัก (non-staple food) เช่น ผัก ผลไม้ ดอกไม้เครื่องปรุง และเครื่องเทศ ที่มีผลตอบแทนสูงกว่าพืชอาหารหลักที่ปลูกกันทั่วไป ทั้งในรูปแบบสด และนำไปแปรรูปเพื่อเพิ่มมูลค่า
ดังนั้น ในแง่ของปริมาณของผลผลิตในโรงงานพืชถึงแม้จะมีความคงที หรืออาจจะสามารถเพิ่มปริมาณผลผลิตได้เล็กน้อย แต่การที่จะขยายปริมาณการผลิตจึงขึ้นอยู่กับขนาดของโรงงานพืชเป็นหลัก แต่เนื่องจากการเพาะปลูกดังกล่าวมีต้นทุนการจัดการที่สูง ทำให้ต้องขายในราคาที่สูงตามไปด้วย แต่หากต้องการขยายกำลังการผลิตยังต้องใช้ทั้งเงินลงทุนและเทคโนโลยีอีกไม่น้อย ขณะที่ตลาดบริโภคในปัจจุบันยังมีข้อจำกัด
ด้วยเหตุนี้ การผลิตสินค้าเกษตรมูลค่าสูง จะเน้นการสนองความต้องการของผู้บริโภคที่มีรายได้สูงเป็นหลักซึ่งจะเป็นคนละกลุ่มเป้าหมายกับสินค้าเกษตรที่ใช้กระบวนการผลิตแบบดั้งเดิม รวมทั้งการใช้ช่องทางการตลาดสมัยใหม่ อาทิ แพลตฟอร์มออนไลน์ Market place หรือแม้แต่การเปิดเป็นร้านค้าออฟไลน์ เพื่อขายสินค้าเกษตรที่ได้จากโรงงานพืช หรือแม้แต่การนำมาแปรรูปเป็นเครื่องดื่ม อาหารว่าง อาหารสุขภาพ ซึ่งจะสามารถเพิ่มมูลค่าผลผลิตได้อีกด้วย
จึงพอสรุปได้ว่า ด้วยข้อจำกัดของ Plant Factory ที่มีประเด็นเรื่องต้นทุน และตลาด ทำให้ผู้ที่สนใจ หรือต้องการทำเกษตรสมัยใหม่ลักษณะนี้ จะต้อง ‘ฉีกออกจากกรอบเดิมๆ’ ทั้งช่องทางการจำหน่าย และมีการโฟกัสผู้บริโภคกลุ่มเป้าหมายที่ชัดเจนด้วย
แต่ภายใต้ข้อจำกัด Plant Factory ก็มีจุดเด่นที่น่าสนใจ
นอกจาก Plant Factory ผลิตพืชได้อย่างมีประสิทธิภาพให้ผลผลิตสูงมากขึ้นทั้งด้านอัตราการผลิตที่ผลผลิตต่อพื้นที่ต่อเวลาและการใช้ทรัพยากรในการผลิต อาทิ
- มีรูปแบบการทำเกษตรที่แม่นยำสูง ทำให้สามารถคำนวณการใช้ทรัพยากรทั้ง น้ำ ปุ๋ย และแสงได้อย่างคุ้มค่า หรืออาจบอกว่าใช้น้อยกว่าการทำเกษตรแบบดั้งเดิม
- ปลูกพืชได้ในทุกๆ สภาพอากาศ และทุกๆ พื้นที่ สามารถผลิตพืชมูลค่าสูงอื่น ๆ ที่ไม่สามารถปลูกได้ในระบบปกติและยังสามารถลดความเสี่ยงจากความเสียหายจากภัยธรรมชาติ
- มีระยะการเก็บเกี่ยวที่สั้นลง และมีอายุหลังการเก็บนานขึ้น ทำให้ช่วยลดต้นทุนการขนส่ง
- ผลผลิตที่ได้มีคุณภาพสูง จึงเป็นที่ต้องการของอุตสาหกรรมต่างๆ อาทิ อุตสาหกรรมอาหาร อุตสาหกรรมยา เวชสำอาง และในกลุ่มผู้บริโภค Functional Food
- เทคโนโลยีมีต้นทุนที่ต่ำลง เนื่องจากการพัฒนาที่รวดเร็ว ทำให้คาดว่าในอนาคต Plant Factory จะเพิ่มมากขึ้น ซึ่งอาจจะเป็นทั้งผลดีกับตลาดและการเข้าถึงของผู้บริโภค
Plant factory ควรเป็นพืชแบบไหนบ้าง
1.ตลาดเฉพาะกลุ่มมีความต้องการสูง เช่น กลุ่มผักสลัด ผลไม้เมืองหนาว เครื่องเทศที่มีราคาแพง หรือแม้แต่กลุ่มไม้ดอกที่เพาะเลี้ยงยาก
2.ต้องเป็นพืชหรือผักที่มีความสูงไม่มากนัก หรือมีความเหมาะสมสำหรับโรงเรือน เพาะขนาดและความสูงของพืชมีผลต่อต้นทุนการจัดการ
3.เติบโตดีภายใต้สภาพแวดล้อมจำลองได้ ดังนั้นควรจะทราบว่าพืชชนิดนั้นต้องการความเข้มข้นของแสงเท่าไหร่ในแต่ละช่วงของการเติบโต (ปกติให้ไฟ LED ทดแทนแสงอาทิตย์) มีความต้องการดินหรือแร่ธาตุอะไรบ้าง
4.พืชที่ไม่ใช้ดิน การเพาะปลูกสมัยใหม่ยังไม่จำเป็นต้องใช้ดิน อาทิ การใช้การระเหยของละอองน้ำ การใส่แร่ธาตุของพืชในน้ำหรือที่เรียกว่า การปลูกพืชไร้ดิน (Soilless Culture) และใช้วัสดุทดแทนดินซึ่งปัจจุบันมีรูปแบบที่หลากหลาย
อย่างไรก็ตาม จะเห็นว่าด้วยจุดเด่น และข้อจำกัดในการทำ Plant factory จึงยังไม่ได้เหมาะกับการทำเกษตรที่มุ่งเน้นปริมาณ แต่เหมาะสำหรับผู้ที่มีเงินทุน มีความรู้ในด้านการทำเกษตรสมัยใหม่ ต้องมีความเข้าใจในด้านนวัตกรรมและเทคโนโลยีที่เหมาะสมสำหรับการปลูกพืช และเข้าใจการตลาดในรูปแบบใหม่ๆ เป็นอย่างดี
แต่ก็อาจจะกล่าวได้อีกว่า ด้วยเทรนด์การเติบโตของ Plant factory ทั่วโลกที่ขยายตัวอย่างก้าวกระโดด ทำให้ปัจจุบันผู้ประกอบ SME ต่างให้ความสนใจในการทำเกษตรสมัยใหม่ลักษณะนี้เป็นอย่างมาก ซึ่งก็อาจจะเป็นทั้งโอกาสและความท้าทายใหม่ที่ธุรกิจจะต้องปรับตัวอย่างเหมาะสม รวมถึงประเด็นด้านสิ่งแวดล้อม ซึ่งบางรายงานถึงขนาดระบุว่า การทำPlant factory นั้นส่งผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมและใช้พลังงานมากกว่าการทำเกษตรแบบดั้งเดิม ซึ่งก็เป็นอีกประเด็นที่อ่อนไหวในตลาดนี้เช่นกัน
ข้อมูลจากงานวิจัยเรื่อง : นโยบายเทคโนโลยีการเกษตร 4.0 (Farming 4.0 Policy) สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย
//www.nstda.or.th/home/performance_post/plant-factory/
//www.kasetorganic.com/kaset-easy/soilless-culture/#hydro